by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 4.06.2020 | Fugl mánaðarins
Álka telst til svartfugla, þeir tilheyra ættbálki strandfugla (Charadriiformes) og eru allir af sömu ættinni, svartfuglaættinni. Svartfuglar afla fæðu sinnar úr sjó, verpa við sjó og ala allan sinn aldur á sjó, nema þegar þeir koma á land til að verpa. Þetta eru langlífir fuglar sem verða seint kynþroska. Svartfuglar sýna maka tryggð, verpa í byggðum og þeir verpa allir einu eggi nema teista.
Álka með sandsíli við Látrabjarg.
Útlit og atferli
Álkan er miðlungsstór svartfugl. Í sumarbúningi er hún svört á höfði, hálsi og baki en hvít á bringu og kviði. Yfirvængur er svartur með hvítum afturjaðri en undirvængur að mestu hvítur. Á veturna eru framháls, kverk og hlustarþökur hvít. Álka líkist langvíu og stuttnefju en er hálsstyttri og með hærri gogg.
Álka að vetri í Þorlákshöfn.
Goggur er hár og hliðflatur, bogadreginn fremst, með hvítri langrák og einni greinilegri þverrák. Rákirnar dofna á veturna og þá er goggurinn lægri, eins og á ungfuglum sem eru með smágerðari gogg.
Álka flýgur hratt og beint með teygðan háls, lágt yfir haffleti. Er létt á sundi og sperrir þá oft stél og jafnvel gogg. Nýtur sín vel í kafi. Á erfitt um gang, situr á ristinni og heldur jafnvægi með stélinu. Henni svipar til langvíu og stuttnefju og er félagslynd eins og þær. Á varpstöðvum gefur álka frá sér rýtandi „urr“ og ungar flauta.
Lífshættir
Álka kafar eftir fiski og notar vængina til að kafa með eins og aðrir svartfuglar, hún „flýgur“ neðansjávar. Fæðan er aðallega smáfiskur eins og sandsíli, loðna og síld, í minna mæli ljósáta og aðrir hryggleysingjar.
Álkan heldur sig bæði á grunnsævi og dýpra. Verpur í byggðum við sjó, björgum eða grýttum urðum. Verpur oftast í sprungum eða undir steinum en einnig á berar syllur. Eggið er aðeins eitt og klekst á 5 vikum. Ungarnir yfirgefa vörpin aðeins 2–3 vikna gamlir, seinni hluta júlímánaðar, löngu áður en þeir verða fleygir, og elta foreldrana á haf út. Þeir verða fleygir á 7–10 vikum.
Álkur á flugi við Rosmhvalanes.
Útbreiðsla og stofnstærð
Stærsta álkubyggð heims var lengi vel Stórurð undir Látrabjargi, en um 75% íslenska stofnsins varp í bjarginu fram undir aldamótin. Nú er stærsta byggðin líklega í Grímsey. Álkan er að nokkru farfugl, sumar álkur fara ekki langt, halda sig á hafinu umhverfis landið, meðan aðrar halda sig á hafinu milli Íslands, Færeyja og Noregs Álkan kemur aðeins á land til að verpa.
Veiðar, vernd og válisti
Álka hefur löngum verið nýtt í íslenskum björgum, bæði fuglar og egg. Álku hefur fækkað talsvert og var íslenski stofninn talinn 313.000 pör í kringum 2007, eða 82% af því sem hann var í kringum 1985. Mest var fækkunin í stærstu byggðinni, Látrabjargi, og á Hornströndum, en fjölgun var í Grímsey. Væntanlega hafa álkurnar fært sig þangað því fæðuskilyrði eru betri við eyna nú en við Látrabjarg.
Þar sem meirihluti af álkum heimsins verpur á Íslandi var tegundin sett á heimsválista og evrópskan válista sem tegund í yfirvofandi hættu vegna neikvæðrar stofnþróunar. Hún er í sama flokki á íslenska válistanum frá 2018.
Þjóðtrú og sagnir
Íslensk þjóðtrú segir fátt um álkuna, en trúin tekur iðulega til allra svartfugla og hegðunar þeirra. Það er helst að svartfuglarnir tengist veðurútliti, viti á óveður, sérstaklega slæmar norðanáttir. Þeir boða einnig góðan afla, en sjómenn notuðu og nota enn fugla og hvali til að finna fiskitorfur.
Geirfugl var skyldur álku, stór fugl og ófleygur, stundum nefndur mörgæs norðursins. Síðustu geirfuglarnir (Pinguinus impennis) voru drepnir í Eldey í byrjun júní 1844.
Lítið hefur verið ort um álkuna í gegnum tíðina, en þeim mun meira um bjargsig og bjargnytjar. Eftirfarandi erindi er úr gamalli færeyskri fuglavísu:
Álka og ont á gólfi sita,
reiða mat á disk,
otan flýgur út í hav
og veiðir feskan fisk.
Dúgvan situr á miðjum bekki.
Álka á hreiðri í Látrabjargi. Hreiðrið er ber klöppin.
Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 26.05.2020 | Fréttir
Náttúruminjasafn Íslands auglýsir í samstarfi við Vinnumálastofnun eftir 15 námsmönnum til að sinna fjölbreyttum verkefnum í sumar. Störfin tengjast rannsóknavinnu safnsins og gagnaskráningu. Nokkur starfanna eru úti á landi og sumum má sinna í gegnum netið hvar sem er á landinu svo fremi að gott netsamband sé fyrir hendi.
Námsmenn á háskólastigi með viðeigandi menntun eru hvattir til að sækja um. Umsóknir fara í gegnum vef Vinnumálastofnunar.
Hér er skrá yfir verkefnin og störfin á Náttúruminjasafni Íslands sem auglýst eru:
Steinasafn Björns Björgvinssonar – flokkun og skráning á Breiðdalsvík
– 2 jarðfræðinemar
Landafræði handrita – gagnasafn um ritunarstaði handrita, tengsl við staðhætti, náttúrufar og landafræði
– 2 nemar í íslenskum fræðum
Líffræðileg fjölbreytni náttúru á Íslandi – ný stafræn gagnagátt, heimildavinna
– 3 nemar í líffræði eða skyldum greinum
Úrvinnsla vatnalíffræðisýna – vistfræðilegur gagnagrunnur á landsvísu
– 2 nemar í líffræði eða skyldum greinum
Krumminn á skjánum – náttúrufræðilegur og menningarlegur fróðleikur um hrafninn
– 2 nemar, í hugvísindum og líffræði
Frágangur í skjala- og munageymslu Náttúruminjasafnsins – flokkun, röðun og skráning
– 2 nemar í bókasafns- og upplýsingafræði eða önnur menntun sem nýtist í starfi
Stafræn vísindamiðlun til almennings
– 1 nemi í grafískri hönnun
Gagnaskráning og tilfallandi störf fyrir NMSÍ
– 1 nemi í bókasafns- og upplýsingafræði
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 25.05.2020 | Vissir þú...
Vissir þú að hægt er að skoða forn kvikuhólf á Íslandi? Forn kvikuhólf geta gefið vísbendingar um hegðun kviku. Hér má t.d. sjá að súr kvika – sem er ljós, og basísk kvika – sem er dekkri, blandast illa saman. Mynd frá Hvalsnesi.
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 20.05.2020 | Fréttir
Perlan er lokuð fimmtudaginn 21. maí, uppstigningardag og þess vegna eru sýningar safnsins, Vatnið í náttúru Íslands og Rostungurinn, líka lokaðar.
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 20.05.2020 | Fréttir
Miðstöð íslenskra bókmennta hefur veitt Náttúruminjasafns Íslands 1,5 milljónir króna til að gefa út stórvirki Sigrúnar Helgadóttur rithöfundar um ævi Sigurðar Þórarinssonar jarðfræðings. Sigrún hóf ritun ævisögunnar 2014 og hefur frá árinu 2015 notið stuðnings frá Náttúruminjasafninu og haft þar endurgjaldslausa aðstöðu. Þessi myndarlegi styrkur kemur til viðbótar við 4ra milljón króna styrk frá Umhverfis- og auðlindaráðuneyti til Sigrúnar og tryggir að verkið mun koma út í tveimur bindum vorið 2021.
Hver var Sigurður Þórarinsson?
Í ævisögunni leitast Sigrún við að svara spurningunni um hver Sigurður Þórarinsson var. Sigurður sem var fæddur 1912 og lést 1983 var heimsfrægur vísindamaður og brautryðjandi á mörgum sviðum jarðfræði, jöklafræði og öskulagafræði. Hann var einnig flestum betur að sér í fornleifafræði og sögu landsins. Sigurður var þekktur sem ákaflega skemmtilegt vísnaskáld, hagyrðingur og sögumaður, góður ferðafélagi, frábær og hvetjandi kennari og alþýðufræðari en líka hlýr vinur og fjölskyldufaðir. Sigurður var einnig leiftrandi áhugamaður um ýmiss konar þjóðmál, glöggur samfélagsrýnir og hafði mikil áhrif á sviði náttúruverndar og umhverfismála. Hann var góður ljósmyndari og hluti verksins, sem Oddur Sigurðsson jöklafræðingur kemur að, er einmitt flokkun og skráning myndasafns hans, en margar myndanna munu prýða ævisöguna.
Það fennir í sporin þótt djúp séu
Sigrún segir að þegar aldarafmælis Sigurðar Þórarinssonar var minnst í upphafi árs 2012 hafi komið í ljós að margt ungt fólk þekkti lítið sem ekkert til hans. Slíkt sé eðlilegt því að rúm 30 ár voru þá liðin frá andláti Sigurðar. „Það fennir í sporin þótt djúp séu“, segir Sigrún og bendir á að það væri menningarslys ef samantekt um líf Sigurðar væri ekki skrifuð á meðan enn lifir fólk sem man hann.
Sigrún Helgadóttir er þaulreyndur rithöfundur og kennari. Auk kennslubóka eru útgefnar bækur hennar þessar: Faldar og skart. Faldbúningurinn og aðrir íslenskir þjóðbúningar, 2013, 201 bls.; Þingvellir, þjóðgarður og heimsminjar, 2011, 320 bls.; Foldar skart í ull og fat. Jurtalitun. Með Þorgerði Hlöðversdóttur, 2010, 63 bls.; Jökulsárgljúfur. Dettifoss, Ásbyrgi og allt þar á milli., 2008, 224 bls. Þá hefur Sigrún skrifað vefsíður, bókarkafla, fjölrit og bæklinga auk fjölmargra greina í blöð og tímarit.
Náttúruminjasafnið gefur verkið út
Náttúruminjasafnið er útgefandi verksins en málefnið er safninu skylt á margan hátt. Nægir að nefna að Sigurður Þórarinsson var um tíma formaður Hins íslenska náttúrufræðifélags og forstöðumaður land- og jarðfræðideildar Náttúrugripasafns Íslands (nú Náttúrufræðistofnun Íslands og Náttúruminjasafn Íslands).
45 hlutu útgáfustyrk
Miðstöð íslenskra bókmennta veitti að þessu sinni 28,3 milljónum króna í útgáfustyrki til 45 verkefna. Styrkirnir voru frá 1,5 milljónum til 200 þúsund króna, þeir hæstu til ritunar ævisögu Sigurðar Þórarinssonar, sem fyrr segir, og til verksins Laugavegur, höfundar eru Guðni Valberg og Anna Dröfn Ágústsdóttir. Angústúra gefur út. Hér má sjá yfirlit yfir úthlutun sjóðsins og styrkþega 2020.
https://www.islit.is/frettir/fjolbreyttar-baekur-um-bokmenntir-natturu-byggingalist-sagnfraedi-tungumal-og-fleira-fa-utgafustyrk
