by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 18.01.2020 | Fréttir
Hestar í haga, síldin sem hvarf, talningar mófugla, rykmyndun og gervigígar. Allt þetta og meira til er umfjöllunarefni í nýjum Náttúrufræðingi, 3.–4. hefti 89. árgangs sem kominn er út.
Hestar eru félagslyndar skepnur og mynda mismikil tengsl við aðra og óskylda hesta. Þeir kljást og þeir slást – en af hverju? Hrefna Sigurjónsdóttir og Sandra Granquist hafa tekið saman niðurstöður 15 ára rannsókna á félagshegðun 426 hesta í 20 hópum. Niðurstöður sýna að samsetning hópsins hefur mikil áhrif á það hversu árásargjörn hrossin eru.
Silfur hafsins.
50 ár eru liðin frá því ofveiði leiddi til hruns í þremur síldarstofnum við landið í lok 7. áratugar síðustu aldar. Sumargotssíldin tók við sér nokkrum árum síðar og norsk-íslenski vorgotssíldarstofninn tók að vaxa tæpum tveimur áratugum eftir hrunið. Íslenski vorgotssíldarstofninn hefur hins vegar enn ekki náð sér á strik. Guðmundur J. Óskarsson greinir frá rannsóknum á stöðu og afdrifum þessa áður mikilvæga stofns á árunum 1962–2016.
Hljóðaklettar og Rauðhólar í Jökulsárgljúfrum hafa til þessa verið taldir leifar af gossprungu frá nútíma. Ásta Rut Hjartardóttir og Páll Einarsson telja ýmislegt benda til þess að svo sé ekki, heldur séu þessar myndanir gervigígar og hraunstrúktúrar sem myndast hafi við samspil vatns og flæðandi hrauns skömmu eftir að ísaldarjökla leysti á svæðinu.
Þröstur minn góði …
Skógarþresti virtist fjölga nokkuð samkvæmt vöktun á mófuglum í Rangárvallasýslu 2011–2018 en þar hafa fuglarnir verið taldir árlega á 63 stöðum. Aðrar breytingar voru óverulegar á þessu tímabili. Tómas Grétar Gunnarsson og Böðvar Þórisson greina frá rannsóknunum en Íslendingar bera sérstaka ábyrgð á nokkrum stofnum mófugla, sem eru einkennisdýr hérlendis og af heimsstofni sem verpur á Íslandi að stórum hluta.
Uppfok frá Dyngjusandi barst í Loðmundarfjörð í ágúst 2012.
Rykmyndun á Íslandi er með því mesta sem þekkist í heiminum og nemur milljónum eða tugmilljónum tonna ár hvert. Rykið mótar öll vistkerfi á Íslandi og leggur til áfokið sem er móðurefni jarðvegs á Íslandi. Rykið hindrar endurkast sólarljóss og getur aukið bráðnun á yfirborði snævar, sem hvort tveggja hraðar loftslagsbreytingum á norðurslóðum. Ólafur Arnalds, Pavla Dagsson-Waldhauserová og Sigmundur Helgi Brink fjalla um sandfok, ryk og áfok á Íslandi í síðari grein af tveimur um Sandauðnir, sandfok og ryk á Íslandi.
Af öðru efni í ritinu má nefna ritrýni um tvær bækur. Þær eru: Hvítabirnir á Íslandi eftir Rósu Rut Þórisdóttur og Mosar á Íslandi eftir Ágúst H. Bjarnason. Þá eru birt eftirmæli um Pál Hersteinsson dýrafræðing sem lést fyrir aldur fram á árinu 2011 auk greina Hið íslenska náttúrufræðifélag og Náttúrufræðinginn. Félagið er 130 ára á árinu 2019 og tímaritið nírætt 2020 og eru með elstu félagasamtökum og tímaritum á landinu.
Þetta er 3.–4. hefti 89. árgangs Náttúrufræðingsins sem hóf göngu sína 1931 og er félagsrit Hins íslenska náttúrufræðifélags og tímarit Náttúruminjasafns Íslands. Heftið er 92 bls. að stærð. Ritstjóri er Álfheiður Ingadóttir líffræðingur. Að jafnaði eru gefin út fjögur hefti á ári. Félagsgjald og innifalin áskrift kostar 5.800 kr. og er veittur afsláttur fyrir stúdenta og hjón.
Efnisyfirlit 3.–4. heftis Náttúrufræðingsins, 89. árgangs.
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 7.01.2020 | Fugl mánaðarins
Silfurmáfur
(Larus argentatus)
Máfar, kjóar og þernur eru af sama ættbálki og vaðfuglar og svartfuglar og teljast til strandfugla (Charadriiformes). Fuglarnir hafa sundfit, flestir máfar og kjóar eru með sterklegan gogg sem er krókboginn í endann. Þeir eru leiknir flugfuglar. Kynin eru eins útlits, en karlfuglinn er oftast heldur stærri. Máfar, kjóar og þernur verpa yfirleitt í byggðum. Máfum er oft skipt í tvo hópa til hægðarauka, stóra máfa (svartbakur, hvítmáfur, silfurmáfur o.fl.) og litla máfa (t.d. hettumáfur, rita og stormmáfur). Búningaskipti máfa, frá því að þeir skrýðast fyrsta ungfuglabúningi og uns kynþroska er náð, eru flókin og er greining ungra máfa eitt erfiðasta verkefnið sem fuglaskoðarar standa frammi fyrir. Þeir skipta að hluta um fjaðurham á fyrsta hausti. Þá fella þeir höfuð- og bolfjaðrir. Eftir það skipta þeir um fjaðrir tvisvar á ári, á haustin fella þeir allt fiður (ágúst−október), en höfuð- og bolfiður síðla vetrar (febrúar−apríl).
Fyrsta árs silfurmáfur í Þorlákshöfn.
Fullorðinn silfurmáfur í Garði.
Silfurmáfspar í Þorlákshöfn, karlinn til vinstri.
Silfurmáfur á þriðja vetri í Þorlákshöfn.
Útlit og atferli
Silfurmáfur er stærsti máfurinn með grátt bak og svarta vængbrodda. Hann er nokkru minni en hvítmáfur og eilítið stærri en sílamáfur, sterklega vaxinn með hlutfallslega stutta, breiða vængi. Fullorðinn fugl er hvítur á höfði og að neðan, en ljósgrár á baki og yfirvængjum. Vængbroddar eru svartir með hvítum dílum. Ungfuglar á fyrsta ári eru, líkt og sílamáfar á sama aldri, dekkstir ungra máfa. Þeir þekkjast frá sílamáfum á ljósara yfirbragði, ljósu svæði á innanverðum framvæng og fjaðrajaðrar á stórþökum eru ljósari. Svartur bekkur er á stéli. Á öðru ári verða bak og yfirvængir grá og kviður og bringa ljós. Á þriðja ári lýsast fuglarnir enn, en þó vottar fyrir svarta stélbandinu og þeir fá fullan skrúða á fjórða ári.
Goggur er gulur með rauðan blett á neðra skolti á fullorðnum fugli. Fætur eru ljósbleikir. Á ungfugli er goggur dökkbrúnn og fætur brúnir, hvorutveggja lýsist með aldrinum. Augu eru brún á ungfugli en ljósgul með rauðan augnhring á fullorðnum. Röddin líkist rödd hvítmáfs en tónhæð er meiri.
Fluglag og hegðun er svipuð og hjá öðrum stórum máfum. Silfurmáfur er félagslyndur og er oft í félagsskap annarra máfa.
Að ofan og niður: silfurmáfur á 2. ári, fullorðinn og á 1. ári í Þorlákshöfn.
Silfurmáfshreiður í Krossanesborgum.
Silfurmáfshjón í tilhugalífinu í Þorlákshöfn.
Silfurmáfur fæðir fullvaxta unga á Þórshöfn.
Lífshættir
Silfurmáfurinn lifir á fjölbreyttri fæðu, svo sem fiski, krabbadýrum, skeldýrum, skordýrum, hræjum og úrgangi, sem hann tekur á sjó, í fjörum eða af landi.
Hann verpur í byggðum í grasbrekkum, klettum, eyjum og jafnvel á söndum nærri sjó, stundum innan um aðra stóra máfa. Hreiðrið er allvönduð dyngja úr þurrum gróðri, sprekum og þangi. Eggin eru oftast þrjú og er álegutíminn rétt rúmar fjórar vikur. Ungarnir verða fleygir á 5–6 vikum.
Silfurmáfur hóf varp hér á landi upp úr 1930 og hefur alla tíð verið algengastur á
Austfjörðum. Hann verpur nú um land allt nema við Breiðafjörð og á Vestfjörðum en þar er veldi hvítmáfsins. Þessir tveir máfar blandast og eru kynblendingarnir frjóir. Stofninn er talinn vera 5.000–10.000 pör. Hann er á válista en er samt ófriðaður!
Silfurmáfur er að nokkru leyti farfugl en það eru aðallega ungfuglar sem fara til Bretlandseyja á veturna. Honum hefur fækkað töluvert í Evrópu og er hann nú á válista. Hér á landi benda vetrarfuglavísitölur 1985–2014 til samfelldrar fækkunar frá 1990.
Þjóðtrú og sagnir
Þar sem silfurmáfur er nýlegur landnemi, er ekkert í þjóðtrúnni tengt honum beint. En hjá nágrannaþjóðunum skipar hann stærri sess, þar sem hann hefur verið algengasti stóri máfurinn um aldir. Hann og aðrir máfar eru oft tengdir margs konar þjóðtrú um veðurfar og afla og jafnvel líf og heilsu sjómanna.
Tveggja ára silfurmáfur í Keflavík.
Texti og myndir: Jóhann Óli Hilmarsson
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 3.01.2020 | Fréttir
Hinir mánaðarlegu viðburðir á sýningu Náttúruminjasafns Íslands í Perlunni hefjast á nýju ári næstkomandi sunnudag, 5. janúar kl. 14. Að þessu sinni munu kennarar safnsins fræða gesti um hvernig hægt er að þekkja og greina steina sem við finnum úti í náttúrunni. Gestir fá verkefni til að vinna og læra þannig að greina steina á útlitinu þar sem stuðst er við einkenni eins og lögun, lit, stiklit, gljáa og hörku.
Aðgangur á viðburðinn er ókeypis. Tilvalin skemmtun og fróðleikur fyrir alla fjölskylduna.
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 4.12.2019 | Fugl mánaðarins
Straumönd
(Histrionicus histrionicus)
Heimkynni straumandar eru straumharðar lindár og brimasamar strendur. Hún er smávaxin, hálsstutt og dökk kafönd með hátt enni og fleyglaga stél. Steggurinn er afar skrautlegur. Grunnliturinn er dökkblár og er hann alsettur hvítum, svartjöðruðum rákum. Síður og kollhliðar eru rauðbrúnar, vængir dökkir með lítt áberandi, stuttum, hvítum vængreitum, axlafjaðrir með hvítum langrákum. Steggur í felubúningi og ungfugl eru móskulegri en þó vottar fyrir litamynstri í þeim. Kolla er öll svarbrún, með hvíta bletti á hlustarþökum og milli augna og goggs, ljós á kviði. Goggur er stuttur, blýgrár, fætur grábláir (steggur) eða grænleitir (kolla). Augu eru brún.
Straumandarpar í iðukasti á Laxá í Mývatnssveit.
Straumandarsteggur við Laxá í Laxárdal.
Straumönd flýgur hratt með hröðum vængjatökum og veltum lágt yfir vatnsfleti. Hún flýgur sjaldan yfir land en fylgir ám og þræðir þá hverja bugðu árinnar og fer jafnvel undir brýr. Straumöndin er mjög fimur sundfugl og getur synt bæði í hörðum straumi og brimi og kafað eftir æti í hvítfyssandi iðuna. Skrautbúningur steggjanna fellur oft ágætlega inn í umhverfið, svo að erfitt getur verið að koma auga á endurnar. Straumöndin sperrir oft stélið á sundi og rykkir til höfðinu. Hún er spök og félagslynd, er utan varptíma oftast í litlum þéttum hópum. Kollan sér um útungun og uppeldi unga, meðan steggurinn fer til sjávar til að fella flugfjaðrir, oftast upp úr miðjum júní.
Steggur gefur frá sér lágt blístur en kolla hrjúft garg, er þó yfirleitt þögul.
Straumandarsteggur við Laxá í Laxárdal.
Straumönd stingur sér á kaf í iðukasti.
Straumandarpar á góðri stundu á Laxá í Mývatnssveit.
Lífshættir
Straumöndin er dýraæta. Sumarfæða hennar er fyrst og fremst bitmýslirfur og púpur, sem hún kafar eftir í straumvatni, einnig rykmýs- og vorflugulirfur. Á sjó er fæðan ýmis smádýr: þanglýs, marflær, kuðungar og skerar.
Straumönd heldur sig á sumrin við straumharðar lindár og útföll úr stöðuvötnum þar sem nóg er af bitmýi. Hreiðrið er á árbökkum eða í hólmum, vel falið milli steina eða í gróðri. Hún verpur 4–8 eggjum í dúnklætt hreiður, útungun tekur um 4 vikur og ungarnir eru lengi á ánni, þeir verða fleygir á 9–10 vikum. Utan varptímans dvelur straumöndin við brimasamar klettastrendur (brimdúfa).
Straumendur við Tunguós á Snæfellsnesi.
Straumandarkolla með hálfstálpaða unga á Laxá í Mývatnssveit.
Ungi fær salibunu með mútter á Laxá í Mývatnssveit.
Straumandarpar við Laxá í Laxárdal.
Útbreiðsla og stofnstærð
Straumöndin er staðfugl. Einu varpstöðvar hennar í Evrópu eru hér á landi en hún finnst annars austast í Síberíu, á Grænlandi og við norðanverða vestur- og austurströnd N-Ameríku. Hér finnst hún um allt land þar sem búsvæði hennar er að finna, lífríkar lindár. Oft gerir hún sér að góðu væna læki ef þar þrífst bitmý. Stöku sinnum sjást straumendur á lífríkum ám á veturna, eins og á Laxá í Suður-Þingeyjarsýslu og Sogi. Varpstofninn er talinn vera 3000–5000 pör og vetrarstofninn um 14.000 fuglar.
„Brimdúfur“ við Hafnir á Suðurnesjum.
Þjóðtrú og sagnir
Líkt og á við um aðrar endur “Líkt og á við um aðrar endur kemur straumöndin ekki oft fyrir í íslenskri þjóðtrú þrátt fyrir skrautlegt yfirbragð og sérkennilega lífsháttu. Ef þú hefur þurrkað höfuð af straumandarstegg í fórum þínum á það að verja þig „öllu illu eðli og ónáttúru“. Þekkt er sagan af spurningu á prófi í barnaskóla nokkrum um miðja síðustu öld, þar sem spurt var hver væri fallegasti fuglinn. „Rétta“ svarið var straumönd og rangt var gefið fyrir önnur svör. Árið 1817 fórst áttæringur sem hét Straumönd með 12 manns innanborðs á leið frá Grímsey til lands. Nokkuð hefur verið skrifað og ort um þann atburð.
Straumönd þrautfleyg áir á,
uppheims brautum norðar.
Setin laut og sundfær á,
að fósturjarðar minnar strönd og hlíðum.söngla í skauti storðar.
Úr Hörpu eftir Stephan G. Stehansson
Texti og myndir: Jóhann Óli Hilmarsson
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 2.12.2019 | Fréttir
Það var vel mætt á eins árs afmæli sýningarinnar Vatnið í náttúru Íslands í Perlunni sunnudaginn 1. desember. Ný stuttmynd frá BBC um uppruna vatnsins var sýnd í Stjörnuverinu og Sævar Helgi Bragason, Stjörnu Sævar og Vísindasmiðja Háskóla Íslands með Ara Ólafsson eðlisfræðing í farabroddi buðu gestum upp á fróðlega vatnagaldra. Áhuginn skein úr andlitum gesta og ekki vantaði viljann til að taka þátt í verklegum þáttum atriðanna sem í boði voru. Frábær og vel heppnaður dagur í alla staði.
