Lómur
Lómur (Gavia stellata)
Lómur magalendir með síli í gogginum.
Lómurinn er af ættbálki brúsa (Gaviiformes) eins og himbrimi, en aðeins fimm tegundir tilheyra þeim ættbálki og búa þær allar á Norðurhveli.
Útlit og atferli
Lómurinn er straumlínulagaður og svipaður frænda sínum, himbrimanum, en þó mun minni og ávallt auðgreindur frá honum á uppsveigðum, grönnum gogginum. Hann er gráleitur, dökkur að ofan en ljós að neðan, með langa, mjóa vængi. Á sumrin er hann grár á höfði og hálshliðum, langröndóttur á afturhálsi og með dumbrauða skellu á framhálsi. Hann er grábrúnn að ofan, bringa, kviður og undirvængir hvít og síðurnar rákóttar. Á veturna er hann hvítur á höfði og hálsi nema með gráan koll og afturháls, grár á baki með hvítum, smágerðum dílum og hvítur að neðan. Ungfugl er svipaður en brúnni og dekkri á baki, höfði og hálsi.
Goggurinn er grannur, oddhvass og lítið eitt uppsveigður, grásvartur en ljósari á veturna. Fætur eru grásvartir, augu rauð, brúnni á ungfugli.
Lómurinn er þungur á sér og fleytir kerlingar þegar hann hefur sig til flugs.
Lómurinn er þungur á sér og þarf því að taka tilhlaup á vatnsborðinu til að ná fluginu. Hálsinn er niðursveigður á flugi og fæturnir skaga langt aftur fyrir stutt stélið og þeir bera þá ekki fyrir sig í lendingu, bremsa með elegans, eins og andfuglar, heldur ástunda magalendingu með talsverðum buslugangi.
Lómurinn er ófær til gangs þar sem fæturnir eru svo aftarlega á búknum. Þeir nýtast þeim mun betur til að ýta fuglinum áfram í kafi, enda er lómurinn sérhæfður kafari og unir sér best á vatni. Lómurinn er eins og svo margar aðrar fiskiætur, langur og mjór með langan, beittan gogg. Nægir að bera hann saman við himbrima, fiskiendur, skarfa og suma svartfugla til að staðfesta þessa sérhæfni. Þegar lómurinn verður fyrir styggð lætur hann sig síga í vatninu, svo aðeins hausinn stendur uppúr.
Lómar sjást stakir eða í litlum hópum. Lómur vælir ámótlega á sundi, en á flugi gefur hann frá sér hávært gargandi kokhljóð, minnir á hása gæs.
Lífshættir
Lómurinn er fiskiæta, á ferskvatni kafar hann eftir hornsíli og smásilungi. Þar sem lómar verpa við smátjarnir sækja þeir sandsíli til sjávar, silung í vötn eða jafnvel flundru í árósa. Á veturna er aðalfæðan smáfiskur eins og sandsíli, smáufsi og loðna. Eitthvað eta þeir krabbadýr og lindýr.
Lómur færir björg í bú. Fengurinn er síli. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Matartími lóma. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lómurinn verpur við tjarnir, vötn, ár og læki, oftast við eða nærri fiskiauðugum stöðum. Hann myndar sums staðar dreifðar byggðir nærri sjó. Varptíminn er í maí og júní. Hreiðurgerð lómsins er lítilfjörleg, fuglinn verpur tveimur eggjum í grunna skál á tjarnarbakka og skríður hann á maganum að og frá hreiðrinu. Útungunartíminn er um fjórar vikur. Stundum komast báðir ungarnir á legg, en oft bara annar. Þegar ungarnir eru orðnir fleygir, eftir um 6 vikur, fara þeir með foreldrunum til sjávar og læra að afla sér fæðu uppá eigin spýtur. Ungar eru allflestir orðnir fleygir um miðjan ágúst.
Lómshreiður á tjarnarbakka. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lómur á hreiðri á tjarnarbakka í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lómur með tvo nýklakta unga. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Ungur nemur gamall temur. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lómurinn er harður í horn að taka þegar verja þarf hreiður eða unga. Hann fer ekki í „fuglgreinarálit“, en ræðst jafnt á minni endur sem álftir. Lómar og álftir deila oft varpstöðum og er vissara fyrir álftina, sem venjulega kallar ekki allt ömmu sína, að halda sig á mottunni. Lómurinn kafar oft undir álftirnar eða aðra fugla og kemur upp undir þeim með beittan gogginn að vopni.
Hatrammleg átök lóma. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lómar stíga dans. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Útbreiðsla og stofnstærð
Lómurinn verpur um land allt, en er algengastur við sjávarsíðuna, þar sem hann verpur sums staðar í dreifðum byggðum, en annars eru pörin venjulega stök. Stofninn er talinn vera 1500-2000 pör. Hluti stofnsins flýgur til V-Evrópu á haustin en staðfuglar dvelja að mestu við vestanvert landið á veturna. Grænlenskir varpfuglar hafa hér viðdvöl á leið til vetrarstöðva á Norðursjó og mögulega gætu einhverjir haft hér vetrardvöl. Varplönd eru allt umhverfis norðurheimskautið.
Sennilega er meira af lómi hér við land á veturna heldur en áður var talið, en merkingar með svonefndum dægurritum benda til að lómar sem verpa á Mýrum vestur haldi til við vestanvert landið á veturna. Það er í samræmi við niðurstöður vetrafuglatalninga (jólatalninga) í svartasta skammdeginu; að jafnaði sjást 100-300 fuglar í þessum talningum, flestir við SV-land, en einnig talsvert við Vesturland og Vestfirði. Litlir hópar sjást jafnframt stundum við SA-land, í Berufirði og á Hornafirði. Ég tel, að það sé um tíundi hluti vetrarstofnsins, sem sést á talningunum.
Þjóðtrú og sagnir
Lómurinn er þekktur veðurspárfugl, sbr. nafnið þerrikráka. Það má ráða af hljóðum hans hvort það verður þurrkur eða regn. Jónas frá Hrafnagili segir í Íslenskum þjóðháttum: „Fyrir þurrki gaggar hann og segir: þurrka traf, en fyrir óþurrki vælir hann og segir: marvott. Þegar hann vælir, segir fólk, að nú taki lóminn í lærið, og býst þá við illu.“ Snorri á Húsafelli nefnir einnig veðurspárhæfileika lómsins.
Lómurinn í Friðlandinu í Flóa
Allar myndirnar með þessu greinarkorni eru teknar í Friðlandi Fuglaverndar í Flóa, á austurbakka Ölfusár, skammt norður af Eyrarbakka. Lómurinn er afar áberandi í Friðlandinu og má með sanni segja að hann sé einkennisfugl þess. Lómar fara að sjást á Ölfusárósi í endaðan mars og fljótlega eftir það fara þeir að setjast upp í friðlandinu. Frá vori og allt fram eftir ágúst eru köll lómanna áberandi. Þeir eru hávaðasamastir á kvöldin og morgnanna, stundum fljúga þeir saman í litlum hópum með miklum látum.
Lómur með unga í tunglskini í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lómur verpur við flestar þær tjarnir eða dælir í Friðlandinu, þar sem hann nær að hefja sig til flugs og skipta varppörin tugum. Lómurinn hleypur eftir vatnsfleti til að hefja sig til flugs og þarf því talsverða flugbraut til þess. Lágmarkslengd varptjarnar er sennilega um tíu metrar. Lómar hafa reynt varp við styttri tjarnir, en þeir afræktu allir.
Eftir að Fuglavernd hóf endurheimt votlendis í Friðlandinu með stuðningi Pokasjóðs, hefur lómi fjölgað þar. Fleiri tjarnir eru nú með tæru vatni en áður og álitlegri fyrir lóma og aðra fugla til varps. Þó talsvert sé af hornsílum og smábröndum í tjörnunum, sækja lómarnir aðallega fæðu sína til sjávar, en einnig eitthvað á Ölfusárós. Síli er þeim mikilvæg fæða, eins og svo mörgum íslenskum fuglum.
Aðalhætturnar sem steðja að lómi eru eyðilegging búsvæða, miklir þurrkar, olíuslys á vetrarstöðvum og fæðuskortur. Sílaskorturinn á síðustu árum hefur bitnað á lómunum og hann þurft að snúa sér að fæðu, sem hentar honum illa.
Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.