by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 30.01.2018 | Fréttir
Landgræðsla ríkisins hefur að verulegu leyti vanrækt þær skyldur sínar að verja verndarsvæði Mývatns og Laxár fyrir innrás lúpínu og umhverfisráðuneytið virðist ekki hafa uppfyllt skyldur sínar varðandi eftirlit með landgræðsluverkefninu á Hólasandi.
Horft yfir Mývatn til Búrfells og Hverfjalls
Þetta er niðurstaða rannsóknar Aagot V. Óskarsdóttur lögfræðings sem fjallar um hraða útbreiðslu lúpínu á verndarsvæði Mývatns og Laxár í nýjasta hefti Náttúru-fræðingsins.
Aagot hefur fylgst með lúpínunni á þessu viðkvæma svæði og rekur hraða útbreiðslu hennar til landgræðsluverkefnis sem hófst um miðjan tíunda áratug síðustu aldar á Hólasandi.
Í grein sinni sem nefnist Útbreiðsla alaskalúpínu á norðurhluta verndarsvæðis Mývatns og Laxár, dregur Aagot saman gögn um undirbúning Hólasandsverkefnisins til að athuga hvernig áhættan af dreifingu lúpínu út fyrir landgræðslusvæðið var metin á sínum tíma. Ennfremur rekur hún hvaða skilyrði Landgræðslunni voru sett til að draga úr hættunni.
Rannsókn Aagot sem er fyrst og fremst á sviði umhverfisréttar og stjórnsýsluréttar tekur m.a. til laga um vernd Mývatns og Laxár og ábyrgðar Íslands vegna alþjóðlegra skuldbindinga um náttúruvernd en svæðið er Ramsar-svæði. Sem fyrr segir er niðurstaða hennar sú að skilyrði hafi ekki verið uppfyllt og eftirliti verið áfátt.
Í nýjum Náttúrufræðingi, 87. árg. 3–4 hefti, má einnig fræðast um elstu lífveru sem þekkt er í heiminum, kúskelina Hafrúnu sem var 507 ára þegar hún var veidd 2006. Ennfremur um baráttuna gegn sullaveikinni, um nýtt landlíkan af Íslandi og um hettumáf í Eyjafirði en þar virðist áralöng fækkun á enda.
Nánar um nýja heftið hér.
by Anna Katrín Guðmundsdóttir | 25.01.2018 | Fréttir
Spegilslétt Þingvallavatn á fallegum degi.
Hilmar J. Malmquist forstöðumaður Náttúruminjasafns Íslands flytur n.k. mánudag, 29. janúar, fræðsluerindi í fundaröð HÍN.
Erindið nefnist Hlýnun Þingvalla-vatns og hitaferlar í vatninu. Það hefst kl. 17:15 í stofu 132 í Öskju.
Allir eru velkomnir.
Hitamælingar frá 1962
Í erindinu mun Hilmar fjalla um langtímamælingar á vatnshita í útfalli Þingvallavatns frá upphafi reglulegra mælinga á vegum Landsvirkjunar árið 1962 og fram til 2017 og athuga þær mæliniðurstöður í tengslum við veðurfarsbreytur á vatnasviðinu. Hann spáir einnig í langtímaþróun ísalagna í vatninu og gerir grein fyrir vatnshitamælingum úti í vatnsbol Þingvallavatns sem hófust árið 2007 og varpa ljósi á lóðrétta hitaferla í vatninu.
Umtalsverð hlýnun á 30 árum
Ís og skæni á Þingvallavatni.
Rannsóknirnar staðfesta að Þingvallavatn hefur hlýnað umtalsvert á síðastliðnum 30 árum eða svo, frá lokum kuldaskeiðs sem varði milli 1965 og 1985‒86, og fellur hlýnun vatnsins vel að þróun hækkandi lofthita á vatnasviðinu. Ársmeðalhiti í vatninu hefur hækkað að jafnaði um 0,15°C á áratug sem sem er á svipuðu róli og í öðrum stórum, djúpum vötnum á norðlægum slóðum. Mest er hlýnunin að sumri til (júní‒ágúst) með 1,3–1,6°C hækkun á meðalhita mánaðar á árabilinu 1962–2016. Fast á hælana fylgja haust- og vetrarmánuðirnir (september‒janúar) með hækkun á meðalhita mánaðar á bilinu 0,7–1,1°C. Vegna hlýnunarinnar leggur Þingvallavatn bæði sjaldnar og seinna en áður og ís brotnar fyrr upp. Hlýnun vatnsins virðist einnig hafa eflt hitaskil og lagskiptingu úti í vatnsbolnum.
Hverju breytir þetta?
Spáð er í afleiðingar hlýnunarinnar fyrir lífríki vatnsins sem sumar hverjar virðast þegar vera mælanlegar, t.a.m. aukin frumframleiðsla, og sverja þær sig í ætt við breytingar í vistkerfum í vötnum annars staðar á norðurslóð. Þá hafa fordæmalausar breytingar átt sér stað nýlega í svifþörungaflóru vatnsins m.t.t. tegundasamsetningar og vaxtarferils á ársgrunni og kunna þær breytingar að stafa af samverkandi áhrifum hlýnunar og aukinnar ákomu næringarefna í vatnið.
Dr. Hilmar J. Malmquist er líffræðingur og forstöðumaður Náttúruminjasafns Íslands. Hilmar hefur um áratugaskeið sinnt margvíslegum vatnalíffræðirannsóknum, þ. á m. vöktunarrannsóknum í Þingvallavatni. Hilmar lauk sveinsprófi í líffræði frá Háskóla Íslands árið 1983, meistaraprófi í vatnavistfræði frá Hafnarháskóla 1985 og doktorsprófi í sömu grein frá sama skóla 1992.
by Snæbjörn Guðmundson | 3.01.2018 | Fugl mánaðarins
Hvítmáfur (Larus hyperboreus)
Hvítmáfur á flugi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Máfar, kjóar og þernur eru af sama ættbálki og vaðfuglar og svartfuglar og teljast til strandfugla (Charadriiformes). Fuglarnir hafa sundfit, flestir máfar og kjóar eru með sterklegan gogg sem er krókboginn í endann. Þeir eru leiknir flugfuglar. Kynin eru eins útlits, en karlfuglinn er oftast heldur stærri. Máfar, kjóar og þernur verpa yfirleitt í byggðum. Máfum er oft skipt í tvo hópa til hægðarauka, stóra máfa (svartbakur, hvítmáfur, sílamáfur o.fl.) og litla (t.d. hettumáfur, rita og stormmáfur). Búningaskipti máfa, frá því að þeir skrýðast fyrsta ungfuglabúningi uns kynþroska er náð, eru afar flókin og er greining ungra máfa eitt erfiðasta verkefnið sem fuglaskoðarar standa frammi fyrir.
Útlit og atferli
Hvítmáfur er einkennismáfur margra strandsvæða, sérstaklega á veturna. Hann er stór fugl, svipaður svartbaki á vöxt og stærð. Fullorðinn hvítmáfur er að mestu hvítur, ljósgrár á baki og ofan á vængjum með hvíta vængbrodda. Á veturna er hann brúnflikróttur á höfði. Ungfugl á fyrsta ári er allur jafnt ljósbrúnflikróttur, aðeins brúnni að ofan og án dökks jaðars á stéli. Hann lýsist smám saman, getur á öðru ári verið alhvítur og er að mestu kominn í fullan búning á þriðja ári, en er þó með eitthvað af brúnum flikrum á vængjum og stéli. Það einkennir fullorðinn hvítmáf að hvergi sést dökkur litur í búningi hans, en fullorðinn silfurmáfur hefur hvítt og svart mynstur á vængendum.
Hvítmáfur og silfurmáfar hafa kynblandast á síðari árum og eru ýmis millistig þekkt. Bjartmáfur er eitt millistigið og mjög líkur hvítmáfi. Hvítmáfur er mun stærri, með kraftmeiri gogg, flatara enni og vængir ná ekki eins langt aftur fyrir stél á sitjandi fugli og hjá bjartmáfi. Vængir eru einnig hlutfallslega breiðari á hvítmáfi, semn er um 62-68 cm að lengd, vænghafið er 150-165 cm og meðalþyngd 1,5 kg, karlfuglinn er stærri.
Fullorðinn hvítmáfur í vetrarbúningi og ungur bjartmáfur í Þorlákshöfn. Stærðarmunurinn er sláandi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfar á varpstað í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á varpstað í Melrakkaey.
Hvítmáfur í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á varpstað í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á varpstað í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Goggur fullorðins hvítmáfs er fremur stór, gulur að lit og er rauður blettur á naddi framarlega á neðra skolti. Goggur ungfugls er bleikur með svartan brodd. Fætur eru ljósbleikir, dekkri á ungfugli, og augun gul.
Hvítmáfur er stór og þungur og honum svipar til annarra stórra máfa. Hann ristir dýpra á sundi en bjartmáfur. Hann er félagslyndur og er oft í félagsskap annarra máfa.
Gefur frá sér hvellt garg sem svipar til hljóða silfurmáfs.
Lífshættir
Sandsíli og loðna er aðalfæða hvítmáfs, en hann leitar sér einnig ætis í fjörum og tekur þá m.a. krækling, trjónukrabba og krossfisk. Hann flýgur oft í loft upp með skeljar og lætur þær falla á kletta og grjót til að brjóta þær. Hann rænir æti frá æðarfuglum og fer í úrgang frá fiskvinnslustöðvum og fiskiskipum. Einnig eru egg og ungar á matseðlinum. Ástaratlot karlfuglsins á vorin felast m.a. í að æla æti uppí kvenfuglinn og foreldrarnir æla ætinu í uppí ungana í uppvextinum.
Hvítmáfur verpur í stórum byggðum í bröttum hlíðum og klettum við sjó. Hreiðrið er gert úr mosa, sinu og fjöðrum. Urptin er oftast þrjú egg, álegan tekur um fjórar vikur og ungarnir verða fleygir á 7 vikum. Á veturna er hann við strendur eða á hafi úti.
Hvítmáfshreiður í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á 1. vetri í Þorlákshöfn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Ungur hvítmáfur (á 1. vetri) gleypir síld í Grundarfirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur við Svalbarða. Þar er hvítmáfurinn efst í fæðukeðjunni og helsti afræninginn meðal fugla. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Útbreiðsla og stofnstærð
Hvítmáfur er staðfugl. Aðalvarpstöðvarnar hérlendis eru við Breiðafjörð og á Vestfjarðakjálkanum, lítilsháttar annars staðar. Stærsta byggðin er í Mýrarhyrnu við Grundarfjörð. Hvítmáfur og silfurmáfur skipta landinu á milli sín, silfurmáfurinn verpur á N-, A-, S og SV-landi. Hvítmáfur er hánorrænn fugl, varpstöðvar hans eru allt í kringum Norður-Íshafið. Sennilega kemur eitthvað af hvítmáfi hingað til vetursetu frá Svalbarða og Grænlandi en innlendir varpfuglar virðast vera staðfuglar hér. Varpstofninn er um 5000 pör og hefur honum fækkað að undanförnu. Hann er á válista sem fugl í nokkurri hættu (VU).
Þjóðtrú og sagnir
Þjóðtrúin geymir ekki margt um hvítmáfinn sérstaklega, en oft er talað um máfa almennt. Þeir eru oft tengdir margs konar þjóðtrú um veðurfar og afla og jafnvel líf og heilsu sjómanna.
Kveðskapur
Fuglinn í fjörunni
Fuglinn í fjörunni
hann heitir már.
Silkibleik er húfan hans
og gult undir hár.
Er sá fuglinn ekki smár,
bæði digur og fótahár,
á brjóstum hvítur, á baki grár.
Bröltir hann oft í snörunni,
fuglinn í fjörunni.
…
Forn fuglaþula, sem bæði Theódóra Thoroddsen og Hulda endurortu.
Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.
