Hengill. Ljósm. Hugi Ólafsson.
Hengill
Eldstöðvakerfi Hengils er staðsett á suðvesturhorni Íslands, suður af Þingvallavatni og nokkuð austan við höfuðborgarsvæðið. Kerfið er 5–10 km breitt og 50–60 km langt, það inniheldur sprungusveim og megineldstöðina Hengil. Stór hluti Þingvallavatns liggur í sprungusveim kerfisins og er því landslagi Þingvalla mótað af jarðvirkni Hengils. Eitt stærsta jarðhitasvæði landsins er í Hengli en þar eru tvær jarðvarmavirkjanir, Hellisheiðarvirkjun og Nesjavallavirkjun. Eldstöðvakerfið liggur á mótum Vesturgosbeltisins og Suðurlandsbrotabeltisins, sem veldur því að kerfið er nokkuð flókið og einkennist sprungusveimurinn af misgengjum og sprungum.
Hengill er merktur með rauðum punkti á kortið.
Loftmynd af Hengilssvæðinu, á henni sjást vel sprungur og hryggir sem allt liggur í NA-SV. (Loftmynd frá Loftmyndir ehf.)
Hæsti punktur Hengils, sem nær 803 m h.y.s. Ljósm. Anna Soffía Óskarsdóttir.
Megineldstöð Hengilsins samanstendur að mestu af móbergsstöpum og móbergshryggjum sem ná upp í um 300–400 m hæð með hraunaflákum inn á milli. Móbergið hefur hér myndast við eldgos undir jökli þar sem vatn kemst að allt að 1100–1200°C heitri kviku sem tætist í gufusprengingum. Við sprengingarnar hlaðast upp staflar af vatnsblandaðri lausri ösku sem límist saman og breytist hratt í móberg þegar 80-150°C heitt jarðhitavatn leikur um hana. Elsta móbergið sem tilheyrir Hengilskerfinu er talið vera frá næstsíðasta jökulskeiði fyrir um 200.000 árum en mest af gosefnum kerfisins er frá síðasta jökulskeiði sem náði hámarki fyrir um 25.000 árum.
Alls hefur gosið níu sinnum í Hengilskerfinu á nútíma (hér um bil síðustu 10.000 ár). Ekkert eldgosanna átti sér stað í sjálfri megineldstöðinni, þó kvikusöfnun eigi sér stað þar, heldur urðu gosin utan við kjarna eldstöðvarinnar, ýmist sem dyngjugos eða sprungugos. Fjögur þessara gosa voru á sprungu og hafa þar af þrjú verið aldursgreind. Þau eru ~10.000, ~5.800 og ~1.900 ára, en aldur fjórða gossins er áætlaður að vera um 8.000 ár. Nesjahraun myndaðist í flæðigosi fyrir ~1.900 árum en í því gosi náði gossprungan ofan í mitt Þingvallavatn og við það varð tætigos í vatninu sem myndaði eyjuna Sandey.
Jarðskjálftahrinur geta átt sér stað á Hengilssvæðinu þar sem eldstöðvakerfið tengist Suðurlandsbrotabeltinu en síðasta hrina var þar 1789. Í þeirri hrinu átti gliðnun sér stað á öllum sprungusveimi Hengils og má áætla að jarðsig meðfram norðurströnd Þingvallavatns hafi náð um 1–2,6 m.
Á Hengilssvæðinu er starfandi rannsóknarverkefni sem kallast Carbfix. Verkefnið gengur út á að draga úr losun koltvíoxíðs út í andrúmsloftið frá Hellisheiðarvirkjun með því að fanga lofttegundina sem kemur upp með jarðhitavökva, leysa hana upp í vatni og dæla blöndunni aftur niður um borholur. Á nokkur hundruð metra dýpi í niðurdælingarholunum berst uppleysta koltvíoxíðið út í basaltberggrunninn. Við það taka kalsít kristallar að vaxa, en þeir innihalda bundið kolefni í formi karbónats (CO3). Fyrsta Carbfix niðurdælingin var framkvæmd 2012 og eftir aðeins tvö ár hafði nánast allt koltvíoxíðið kristallast sem kalsíum karbónat, sem er miklu hraðara ferli en búist hafði verið við. Verkefnið hefur því heppnast vel en myndun holufyllinga í basalti undir náttúrulegum kringumstæðum er langtum hæggengara ferli og talið taka miklu lengri tíma, þúsundir eða jafnvel tugþúsundir ára.
Í kringum Þingvallavatn er mikið af sprungum sem tengjast jarðvirkni eldstöðvakerfi Hengils. Ljósm. Anna Soffía Óskarsdóttir.
Hellisheiðarvirkjun nýtir jarðvarma frá Hengilskerfinu. Ljósm. Kristín Sigurgeirsdóttir.
Hengill í vetrarbúningi. Ljósm. Hugi Ólafsson.
Ítarefni
Árnason, P. Theodorsson, S. Björnsson & Kristján Sæmundsson. 1969. Hengill, a high temperature thermal area in Iceland. Bulletin Volcanologique 33. 245–259.
J. Jónsson. 1975. Nokkrar aldursákvarðanir. Náttúrufræðingurinn 45. 27–30.
Kristján Sæmundsson. 1992. Geology of the Thingvallavatn area. Oikos 64. 40–68.
Kristján Sæmundsson. 2019. Hengill. Í: Bergrún A. Óladóttir, Guðrún Larsen & Magnús T. Guðmundsson. Íslensk eldfjallavefsjá. VÍ, HÍ og Avd-RLS. Sótt 26. nóvember 2020 af http://www.islenskeldfjoll.is/?volcano=HEN#.
Kristján Sæmundsson & Magnús Á. Sigurgeirsson. 2013. Reykjanesskagi. Bls. 379–401 í: Náttúruvá á Íslandi: Eldgos og jarðskjálftar (ritstj. Júlíus Sólnes, Freysteinn Sigmundsson & Bjarni Bessason). Háskólaútgáfan, Reykjavík.
Sandra Ó. Snæbjörnsdóttir, Sigurður R. Gíslason, Galeczka, I.M. & Oelkers, E.H. 2018. Reaction path modelling of in-situ mineralisation of CO2 at the CarbFix site at Hellisheidi, SW-Iceland. Geochimica et Cosmochimica Acta 220. 348–366.