Fálkinn (Falco rusticolus)

Þjóðarfugl og konungsgersemi á 100 ára fullveldisafmæli.

Sýning Náttúruminjasafnsins Vatnið í náttúru Íslands var opnuð 1. desember s.l. í Perlunni á 100 ára fullveldisafmælisdeginum. Þetta er fyrsta stóra sýningin sem höfuðsafn þjóðarinnar í náttúrufræðum stendur sjálft að frá stofnun safnsins árið 2007. Jafnframt er þetta í fyrsta skipti í langri sögu safnsins og forvera þess þar sem sýningaðstæður sæma viðfangsefninu, stórbrotinni náttúru landsins og grundvallarþýðingu fyrir tilvist þjóðarinnar. Það er því við hæfi að gera þjóðarfuglinum, fálkanum, hátt undir höfði. Okkar æðsta orða er kennd við hann, hann var konungsgersemi fyrr á öldum, um tíma í skjaldarmerki Íslands, og nú í merki stjórnmálaflokks og eins öflugasta íþróttafélagsins.

Útlit og atferli fálkans

Fálki eða valur er stór og tígulegur ránfugl, með langa, breiða, odddregna vængi og langt stél, stærsti fugl fálkaættarinnar.

Hann er breytilegur að lit, fullorðinn fálki er venjulega grár eða grábrúnn að ofan með hvítum doppum og rákum, ljósari að neðan, oftast hvítur eða ljósgulleitur með dökkum rákum og dílum. Höfuðið er meira eða minna rákótt, stundum með greinilegum skeggrákum. Stélið er þverrákótt. Karlfugl er venjulega ljósari, en kvenfugl stærri. Ungfugl er dekkri, stundum aldökkur með hreisturmynstri að ofan og rákóttur að neðan.

Goggur er krókboginn, á fullorðnum fálka er hann grár með gulri vaxhúð, fætur eru gulir og augu stór, dökkbrún með gulan augnhring. Ungfugl er með gráan gogg, vaxhúð og fætur.

Fálkinn flýgur með hröðum, kraftmiklum vængjatökum og grípur oft til renniflugs, hann er hraðfleygur og mjög fimur á flugi. Á haustin má stundum sjá nokkra ungfálka saman en yfirleitt er fálkinn einn eða hjónin saman.

Fálkinn gefur frá sér hvellt væl á varpstöðvum en gargar reiðilega þegar hann er í árásarhug. Hann er þó oftast þögull.

Lífshættir

Aðalfæða fálkans er rjúpa, sem hann slær með klónum á flugi eða grípur á jörðu niðri. Hann veiðir flestar tegundir fugla, en það fer talsvert eftir veiðilendum, hvaða bráð verður fyrir valinu, allt frá þúfutittlingum og auðnutittlingum, jafnvel hagamúsum, til fullorðinna heiðagæsa.

Fálkinn verpur í klettum, t.d. giljum, gljúfrum, gjáveggjum, stöpum og gígum. Hreiðrið er annað hvort grunn skál á gróinni syllu, en oft gamall hrafnslaupur. Fálkinn byggir ekki hreiður sjálfur og því er hrafninn stundum kallaður byggingameistari fálkans. Urptin er 3–5 egg, hann liggur á í fimm vikur og ungarnir verða fleygir á sjö vikum. Hjónin dvelja á óðalinu árið um kring, ungfuglar ferðast víða innanlands og halda sig við ströndina yfir háveturinn.

Útbreiðsla og stofnstærð

Fálkinn er staðfugl, talið er að íslenski stofninn telji 300–400 varppör. Heimkynni fálka eru allt umhverfis Norðurheimskautið, venjulega norðan 60°N. Valurinn er eini fálkinn sem er staðfugl á heimskautasvæðum Norðurhjarans. Á Íslandi verpur hann dreift um land allt en er algengastur í Þingeyjarsýslum. Varpstofn fálkans fylgir sveiflum í rjúpnastofninum, en er hnikað þannig að mest er um fálka um þremur árum á eftir hámarki í stofnstærð rjúpu.

Mörg litarafbrigði eru til af fálkanum, frá nær aldökkum fuglum og til nær alhvítra. Dekkstu fálkarnir eru í Skandinavíu og þeir ljósustu á Grænlandi, en íslensku fuglarnir eru þar mitt á milli. Hvítir fuglar sem hér sjást árlega eru kallaðir „hvítfálkar“ eða „Grænlandsvalir“. Fullorðnir hvítfálkar eru alhvítir með dökka vængbrodda og rákir, aðallega að ofan, ungfuglar eru rákóttir. Íslenskir fuglar geta þó verið mjög ljósir, ljósustu karlfuglar eru nær hvítir á höfði og að neðan.

Fálkinn var konungsgersemi

Hvenær fálkatamningar hófust í Danmörku er ekki vitað, en skráð er að þegar Hrólfur Kraki Danakonungur, sem uppi var á 6. öld, heimsótti Aðils konung í Uppsölum, bar hvor þeirra fálka á öxlum sér: „Þeir haufdu Hauka sína á oxlom“. Enn eitt fálkaheitið er haukur.

Sagnir herma, að 100 merkur gulls og 60 veiðifálkar væri árlegur skattur sem Hákon Jarl skyldi gjalda Haraldi Blátönn (d. 986), sem hið þráðlausa Bluetooth kerfi er nefnt eftir. Skatturinn var goldinn fyrir þann hluta af Noregi, sem Hákon réði og nefndi Haraldur landið gjarnan „Hauk-ey“ af þessum sökum.

Ísland var hluti af Danmörku 1523–1918. Íslenskir fálkar voru eign Danakonungs frá því um 1600 til 1805. Þúsundir fálka voru fluttir út á þessum rétt rúmu tveimur öldum. Útflutningurinn hætti eftir langt hnignunarskeið. Frá 1731–1793 voru fluttir út um 5000 fálkar, 15–211 fuglar á ári. Hvítur Grænlandsvalur var verðmætastur, en jafnframt sjaldgæfastur. Hann barst með hafís frá Grænlandi og í ísalausum árum brugðust komur hans að mestu. Árið 1771 veiddust hvorki meira né minna en 51 hvítfálki, en að öllu jöfnu voru þeir 4–6 á ári.

Árið 1764 ráðstafaði Danakonungur 210 fálkum til aðalsmanna sem hér segir: Frakkakóngur fékk 50, Þýskalandskeisari 30, Portúgalskóngur 60, landgreifinn af Hessen fékk 20, franski sendiherrann fékk tvo, en kóngur hélt þremur og 45 voru drepnir.

Eftir 1805 var útflutningurinn aðeins brot af því, sem hann hafði verið. Það var þverrandi áhugi á veiðum með fálkum og í kjölfar frönsku byltingarinnar datt botninn meira og minna úr þeim. Stofninn virtist þola þessa tekju nokkuð vel.

Sögu veiða með fálkum má rekja aftur til Mesópótamíu, 2000 árum fyrir Krist. Valurinn hefur ávalt verið afar hátt skrifaður meðal þeirra sem stunda slíkar veiðar, ásamt veiðum á förufálka. Þó margir aðrir fuglar séu nýttir til veiða, eins og gullörn (þekkt í Mongólíu), vákar, haukar, sem og aðrir fálkar, stóð valnum fátt á sporði hvað varðar hraða, snerpu og tígulleika. Þessi veiðiskapur er ávalt kenndur við fálka, eða falconry á ensku.

Íslendingar hafa aldrei stundað veiðar með tömdum fálkum. Aftur á móti eru ólöglegar veiðar á fálkum enn stundaðar hér á landi. Um fjórðungur allra fálka sem finnast dauðir eru áskotnir! Þó var fálkinn alfriðaður árið 1940.

Þjóðarfuglinn

Hin íslenska fálkaorða er heiðursviðurkenning veitt einstaklingum, íslenskum og erlendum. Nýjum orðuhöfum er oftast veitt viðurkenningin 1. janúar eða 17. júní. Orðan var stofnuð af Kristjáni X þann 3. júlí 1921 til að sæma þá sem hafa eflt hag og heiður Íslands. Forseti Íslands afhendir orðuna en orðuhafar eru valdir af orðunefnd. Stig fálkaorðunnar eru fimm.

Algengt er að teikningar af einkennisdýri lands séu notaðar í skjaldarmerki. Fyrsta skjaldarmerki Íslands var þorskur. Á dögum sjálfstæðisbaráttunnar var farið að huga að nýju skjaldarmerki og með heimastjórninni fékk Ísland nýtt skjaldarmerki þar sem fálkinn var einkennisdýrið. Og byggir það á hinni miklu sögu fálkaútflutnings frá landinu öldum saman.

Með konungsúrskurði 3. október 1903 var ákveðið að skjaldarmerki Íslands mætti vera hvítur íslenskur fálki. Skyldi fálkinn sitja og snúa til vinstri. Ráðuneyti Íslands í Kaupmannahöfn lét teikna merkið eftir þessari lýsingu. Alberti Íslandsmálaráðherra lagði svo tillöguna fyrir Kristján IX Danakonung, sem samþykkti hana 11. desember 1903. Fálkinn var skjaldarmerki Íslands 1904–1918. Það fer því vart á milli mála, hver sé þjóðarfuglinn, þó sumum líki miður notkun stjórnmálaflokks á tákninu.

Fálkinn er alfriðaður og þarf leyfi Umhverfisstofnunnar til að nálgast hreiður hans. Allar myndir sem eru teknar nærri fálkahreiðrum og fylgja með pistlinum, eru teknar með leyfi.

Þjóðtrú og sagnir

Margvísleg þjóðtrú fylgir fálkanum. Ef kona borðaði fugl sem fálkinn hafði slegið, fékk barn hennar valbrá. Óðinn og Loki flugu um í valsham. Töframenn fyrri alda notuðu fálkann í galdra sína. Hann var talinn óætur. Alkunn er sagan um að fálkinn sé bróðir rjúpunnar. Þegar hann er að rífa hana í sig, áttar hann sig á því að hann er að eta systur sína, þegar hann kemur að hjarta hennar, þá vælir hann ámátlega.

Kveðskapur

Óhræsið (hluti)
…
Valur er á veiðum,
vargur í fuglahjörð,
veifar vængjum breiðum,
vofir yfir jörð;
otar augum skjótum
yfir hlíð, og lítur
kind, sem köldum fótum
krafsar snjó og bítur.
…
Valur í vígahuga
varpar sér á teig,
eins og fiskifluga
fyrst úr löngum sveig
hnitar hringa marga;
hnýfill er að bíta;
nú er bágt til bjarga,
blessuð rjúpan hvíta!
…
Eftir Jónas Hallgrímsson

Þula

Láttu fljúga valina
Láttu fljúga valina
langt fram á dalina
brattar eru brekkurnar
búa þar í rjúpurnar,
suður um landið sveima þær
að sækja fæðu sína.
Láttu fljúga valina,
valina þína.

Eftir Sigurð J. Jóhannesson (f. 1842) frá Mánaskál.

Valur í vígahug (hluti)

Valurinn á veiðar fór,
vígalegur fugl og stór,
búinn út með krepptar klær,
kænn er hann að nota þær.
…
Valurinn í vígahug
veiðisólginn lægði flug,
hvessti sjónir, kreppti kló,
knálegt högg til spörva sló.
…

Eftir Erlu.

 

Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson.