Fuglinn í fjörunni
hann heitir kría,
svo skal og kveða
og barninu mínu bía.

Fuglinn í fjörunni, þjóðvísa.

 

Útlit og atferli

Kría (Sterna paradisaea) er eini íslenski fulltrúi þernuættarinnar. Hún er spengilegur og tígulegur fugl, nokkru minni en hettumáfur og mun mjóslegnari og rennilegri. Á sumrin er kría með svarta hettu frá goggrótum og aftur á hnakka. Að öðru leyti er hún blágrá, nema hvít rák er undir kollhettunni og hún er hvít á stéli með svartyddar handflugfjaðrir. Stélið er djúpklofið og vængir langir og hvassyddir. Ungfugl (nýfleygur ungi) er með hvítt enni og bringu, brún- og gráflikrótt bak og yfirvængi, lítið eitt klofið eða sýlt stél. Ársgamlir fuglar (og í vetrarbúningi) eru hvítir á enni, bringu og kviði, frambrún vængja er dökk og jaðarfjaðrir stélsins styttri. Oddhvass goggur og fætur eru hárauðir á fullorðnum fugli, á ársgömlum er hvort tveggja svart og á ungfugli er goggur bleikur en dökknar þegar líður á haustið og fætur eru bleikir. Augu eru alltaf svört.

Krían er afbragðs flugfugl, hún andæfir yfir vatni og steypir sér síðan eldsnöggt niður eftir síli. Hún er þekkt fyrir öflugan lofthernað í varplandi sínu og ver ekki aðeins eigin afkvæmi fyrir ræningjum, heldur njóta aðrir fuglar einnig góðs af að verpa í nágrenni hennar. Krían er mjög félagslynd og á sífelldu iði.

Lífshættir

Sandsíli er aðalfæða kríunnar við sjávarsíðuna, en hornsíli inn til landsins. Hún stingur sér eftir fiskinum á flugi. Fangar einnig seyði hrognkelsis og marhnúts, tekur skordýr, smá krabbadýr og burstaorma.

Krían verpur í margs konar kjörlendi, bæði grónu og gróðursnauðu. Stærstu byggðirnar eru á láglendum strandsvæðum og eyjum. Dæmi um stór vörp fyrr og nú eru Reykjanes, Hjörsey, Rif, Hrísey, Núpskatla, Jökulsárlón og Vík. Kría finnst einnig inn til landsins við ár og vötn, jafnvel á miðhálendinu eða við tjarnir í þéttbýli. Hreiðrið er oftast lítilfjörleg dæld, stundum fóðrað með smásteinum og gróðri. Það sem einkennir samdrátt fuglanna á varpstöðvunum er sílisburður karlsins. Hann þarf að sýna og sanna fyrir frúnni að hann sé góður skaffari með því að færa henni síli.

Ferðalangurinn

Varpheimkynnin kríunnar eru allt í kringum Norðurheimskautið, norður til Svalbarða og Grænlands og í Evrópu ná þau suður til Bretlandseyja og Hollands. Krían er langförulust allra fugla, vetrarstöðvarnar eru í S-Atlantshafi (við S-Afríku) og S-Íshafi við Suðurskautslandið og allt austur til Ástralíu. Á haustin fara þær annaðhvort suður með Vestur-Evrópu og Vestur-Afríku suður til Suður-Íshafsins eða þær fljúga yfir Atlantshafið sunnan miðbaugs og halda síðan suður með austurströnd S-Ameríku uns þær koma í S-Íshafið. Á vorin fljúga þær í stóru essi (S) norður eftir Atlantshafinu. Krían fylgir því ætisríkum hafsvæðum á farfluginu og nýtir jafnfram staðvinda til að létta undir með langfluginu. Hún velur sér líka lífrík hafsvæði á veturna og vill helst verpa í nánd við gjöful fiskimið.

Á farfluginu fljúga þær á 45–60 km hraða á klukkustund í 6–7 tíma daglega og fara þannig um 300 km á hverjum degi. Allt ferðalagið aðra leiðina tekur því um einn og hálfan mánuð, hreint ótrúlegt afrek fyrir fugl sem ekki vegur nema rúm 100 g.

Farflug kríunnar er eitt af undrum veraldar. Enginn annar fugl leggur að baki eins langt farflug. Reiknað hefur verið út að elstu fuglar fljúgi sem svarar þrisvar sinnum til tunglsins á ævinni, bara í farflugi. Á varp- og vetrarstöðvum er krían á sífelldu iði, svo heildarflugvegalengdin er talsvert meiri.

 Hrakfarir kríunnar

Árið 2005 fór að verða vart við ætisskort hjá kríum á sunnan og vestanverðu landinu. Þetta átti reyndar við allan þann fjölda sjófugla, sem byggir afkomu sína á sandsíli, eins og lunda, langvíu, ritu og sílamáf. Nýliðun sandsílis hefur meira og minna brugðist síðan þá og sér ekki fram á að það rétti úr kútnum í bráð. Eftir því sem lengra líður milli góðra árganga verður erfiðara fyrir sílið að rétta úr kútnum. Það þarf að koma til góð nýliðun i nokkur ár til að nái sér á strik. Ekkert bendir til að það sé að gerast nú. Þessi óáran er ríkjandi um sunnanvert landið, um línu dregna frá Arnarfirði í Stöðvarfjörð eða þar um bil. Norðan línunnar gengur varp sjófugla mun betur, bæði er meira af sandsíli og svo eru fleiri fæðutegundir fyrir fuglana að gæða sér á.

 

Þjóðtrú og nafnið

Þjóðtrú fylgir komutíma kríuannar, ein þeirra sagði hana birtast á krossmessu á vori og hverfa á krossmessu á hausti. Jafnframt fylgir þjóðtrú því að krían er aldrei kyrr.

Hún var áður nefnd þerna. Það nafn hefur nú færst á ættina og aðrar tegundir hennar. Kríunafnið er hljóðlíking eða hljóðnefni, krían segir nafnið sitt kríí-a.
Kría loksins kom úr hnattferð sinni,
flogið hafði um hálfa jörð,
hérna fann svo þennan fjörð.

Skúli Pálsson.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.