Rauðhöfðaönd (Anas penelope)

 

Útlit og atferli

Rauðhöfðaönd er meðalstór önd, nokkru minni en stokkönd, með hnöttótt höfuð, stuttan háls, lítinn gogg, fleyglaga stél og langa, mjóa vængi.

Karlfuglinn, steggurinn, er með rauðbrúnt höfuð og rjómagula blesu frá goggrótum aftur á kollinn og grængljáandi rák aftan augna. Hann er rauðbleikur á bringu, gráyrjóttur að ofan og á síðum, stél svart með gráum jöðrum, áberandi hvítur blettur milli stéls og síðu. Axlafjaðrir eru svartar með hvítum bryddingum. Fullorðinn steggur er með hvítan áberandi blett á framvæng, sem myndar hvítt band meðfram síðum á aðfelldum væng.  Ársgamall steggur er án þessa einkennis.

Í felubúningi er steggurinn dekkri en kolla, oft rauðbrúnni og vængbletturinn sjáanlegur. Andasteggir skipta um bolfiður áður en þeir fella flugfjaðrir og fá svonefndan felubúning sem er oft svipaður búningi kollunnar. Felubúningurinn er því eins konar sumarbúningur þeirra. Þeir skarta síðan skrúðbúningi eftir að þeir verða fleygir að nýju.

Kvenfuglinn, kollan, er grá eða dökkrauðbrún, flikrótt að ofan með jafnlitari síður og bringu. Framhluti vængs er grár. Bæði kyn hafa hvítan kvið og dökkgræna vængspegla, steggirnir eru með svarta jaðra en á kollunum eru speglarnir dauflitari og með hvíta jaðra. Goggurinn er mjór og blágrár með svörtum broddi, fætur blágráir eða brúnir með dekkri fitjum, augu brún.

Rauðhöfðaönd flýgur hratt með örum vængjatökum. Hún virðist fremur framþung og er oft með inndreginn háls á sundi. Sést oft á beit á landi. Hún er félagslynd utan varpstöðva og mynda steggir í felli oft stóra hópa. Hljóð fuglsins eru blístur hjá steggnum en lágt malandi urr hjá kollunni.

Lífshættir

Rauðhöfðinn er mestur grasbítur meðal anda, bítur jafnt í vatni sem á landi. Þráðnykra, mýrelfting og gras eru mikilvægar fæðutegundir. Hann notfærir sér gróður sem álftir og kafendur róta upp á yfirborðið. Etur grænþörunga og marhálm í sjávarfjörum.

Á sumrin og á fartíma er kjörlendið grunn lífrík vötn og tjarnir, óshólmar og stararflóð. Fuglinn verpur í mýrum og móum; hreiður er vel falið milli þúfna, í lyngi eða runnum, fóðrað með dúni. Staðfuglar dvelja á lygnum víkum og vogum og lítils háttar á auðum vötnum, tjörnum og ám inn til landsins.

Útbreiðsla og ferðir

Rauðhöfði verpur á láglendi um land allt en er algengastur á N- og NA-landi. Stærstur hluti stofnsins hefur vetursetu á Bretlandseyjum, aðallega í Skotlandi. Íslenskir rauðhöfðar flakka þó víða, nokkrir hafa fundist í N-Ameríku, austur í Síberíu og suður að Miðjarðarhafi. Kollur sem  hafa vetursetu í N-Ameríku parast stundum þarlendum ljóshöfðasteggjum og fylgja steggirnir kollunum hingað á varpstöðvarnar. Eftir varp rofna paratengslin. Sumir steggjana dvelja hér langdvölum á sama svæðinu.

Milli 2000 og 4000 fuglar hafa hér vetursetu og sjást þeir um land allt, þó mest á S- og SV-landi. Varpheimkynnin eru um norðanverða Evrópu og Asíu austur að Kyrrahafi.

Þjóðtrú og sagnir

Afar lítið er um rauðhöfðann í íslenskri þjóðtrú og á hann það sammerkt með öðrum öndum. Yfirleitt er talað um endur sem heild í þjóðtrú annarra landa.

Þú bíður

Ég veit þú bíður mín
handan við dyrnar
hljóður og þungbúinn
en ég er að hlusta
á söng sumargesta minna
úr tjarnarsefinu.
Þeir spegla sig í lygnunni
engin vindhviða gárar vatnið
og sólin gengur seint til viðar,
rauðhöfðaönd og álft
óðinshani og lómur
og duggöndin fagra
segja mér drauma sína.
Hví skyldi ég haska mér
um dyr þínar?
Ég veit að haustið kemur
með myrkur í fanginu
en þangað til hlusta ég á sönginn
á nið árinnar,
tala við sólina og hafið
um tímann
og það sem er handan við dyrnar.

Eftir Rögnvald Finnbogason.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.