Fjölbreytt efni í nýjum Náttúrufræðingi

Skúli Skúlason ritar leiðara um Verðmæti hálendisins, Karl Gunnarsson, Guðrún G. Þórarinsdóttir og Óskar Sindri Gíslason segja frá 15 tegundum framandi sjávarlífvera sem fundist hafa hér við land á undanförnum árum, m.a. grjótkrabba, flundru, og einnig ögn, sem er lítið krabbadýr sem prýðir forsíðu heftisins.

PKD-nýrnasýkingar í laxfiskum varð fyrst vart á Íslandi 2008 og Árni Kristmundsson og Ragnhildur Þ. Magnúsdóttir skýra frá rannsóknum á mosadýrum, lítt þekktum dýraflokki sem talinn er gegna hlutverki millihýsils í þessum alvarlega fisksjúkdómi.

Agnes-K.Kreiling, Matthías Alfreðsson og Erling Ólafsson segja frá nýrri bjöllu, sniglanárakka, sem fannst sumarið 2012 á Mógilsá, en þetta litla skógardýr er algengt á meginlandi Evrópu og lifir einkum á sniglum.

Hvernig hegða ungir laxfiskar sér í fæðuleit og á óðali? Stefán Óli Steingrímsson, T. D. Tunney og Guðmundur Smári Gunnarsson hafa rannsakað atferli ungra laxfiska, bleikju, urriða og laxa, en töluverður munur er á bæði einstaklingum, stofnum og tegundum í þessu efni.

Þegar alnæmisveiran ræktaðist fyrst úr manni í kringum 1980 var vitnað til rannsókna á visnu og mæði sem fram fóru á Íslandi í kringum miðja síðustu öld. Þessir sjúkdómar léku sauðfjárstofn landsmanna illa, en mæði og visna barst hingað með karakúlfé árið 1933. Björn Sigurðsson forstjóri Keldna lýsti þessum sjúkdómum fyrstur manna sem hæggengri veirusýkingu á árinu 1954. Halldór Þormar skrifar um upphafið að rannsóknum á lentiveirum, en svo eru þessar hæggengu sjúkdómsvaldandi veirur nefndar.

10. janúar 2012 gekk mikið éljaveður yfir vestanvert landið, en við slíkar aðstæður berast saltagnir úr hafi inná land og geta valdið seltuáraun m.a. á einangrara háspennulína. Guðrún Nína Petersen og Einar Sveinbjörnsson lýsa því hvernig veðrið barst að og yfir landið, en það olli m.a. skammhlaupi í spennuvirki í Hvalfirði og miklum rafmagnstruflunum og spennuflökti um allt land.

Í Vopnafirði er ísalt lón, Nýpslón, sem Vesturdalsá fellur í. Ingi Rúnar Jónsson og Þórólfur Antonsson rannsökuðu farleiðir sjóbleikju úr ánni um lónið og út í sjó og renna niðurstöður þeirra stoðum undir þá tilgátu að vegna lónsins dveljist bleikjan lengur utan árinnar en ef áin félli beint til sjávar.

Á síðasta ári fjallaði Árni Hjartarson um Hallmundarkviðu sem hann telur vera nánast samtímaheimild um eldsumbrot sem urðu á 10. öld þegar Hallmundarhraun í Borgarfirði rann frá gígum uppi við Langjökul niður í byggð innst í Hvítársíðu. Nú fjallar Árni um áhrif eldgossins á mannlíf og byggð í Borgarfirði, en örnefni benda til að landslag hafi breyst og vatnsföll flust til vegna hraunsins.

Elsta heildarrit um veðurfræðileg fyrirbæri er Veðurfræði Aristótelesar, talið samið um 340 f.Kr. Þekking á veðurfræði í gegnum athuganir og áhuga kynslóðanna er þó mun eldri og kom að góðum notum við veiðar, siglingar, landbúnað o.fl. Þór Jakobsson rifjar þetta upp í ágripi sínu að forsögu nútíma veðurfræði frá árdögum fram á 20. öld.

Þverun fjarða hefur löngum verið umdeild og því varð það 1985, sex árum áður en Dýrafjörður var þveraður 1991, að gerðar voru umfangamiklar vistfræðirannsóknir m.a. á hryggleysingjum í leirum, fjörum og á botni fjarðarins. Þessar rannsóknir voru endurteknar á árunum 2007–2008. Þorleifur Eiríksson, Böðvar Þórisson og Guðmundur Víðir Helgason bera saman niðurstöður þessara tveggja rannsóknartímabila og telja að erfitt sé að benda á sérstakar breytingar sem rekja megi til þverunarinnar, nema í námd við brúarhafið.

Náttúrufræðingurinn er félagsrit Hins íslenska náttúrufræðifélags og tímarit Náttúruminjasafns Íslands. Í þessu heftinu er að finna skýrslu stjórnar HÍN fyrir starfsárið 2014 ásamt reikningum félagsins. Ritstjóri er Álfheiður Ingadóttir, líffræðingur, og formaður ritstjórnar er Droplaug Ólafsdóttir, dýrafræðingur. Að jafnaði eru gefin út fjögur hefti á ári, en útgáfa ritsins hófst 1931. Áskrift sem jafnframt er árgjald í Hinu íslenska náttúrufræðifélagi er 5.800,- kr, námsmannagjald kr. 4.000,- og hjónaáskrift kr. 6.500,-. Náttúrufræðingurinn fæst í lausasölu í verslunum Pennans og Eymundson. Áskriftarsíminn er 5771802 eða hjá hin@hin.is.

Hér má nálgast efnisyfirlitið.

Forystufé í nýjum Náttúrufræðingi

Forsíðugreinin er að þessu sinni forvitnileg yfirlitsgrein sex sérfræðinga um Forystufé á Íslandi – þar sem fræðast má um fjölda og dreifingu fjárins um landið, erfðir og sérstaka eiginleika þessa fjár sem höfundar leggja til að verði skilgreint sem sérstakt búfjárkyn. Í inngangi greinarinnar segir að forystufé sé þekkt hér á landi allt frá upphafi byggðar og að eiginleikar þess séu einstakir á heimsvísu. Raktar eru heimildir um um féð sem litið er á sem sérstakan stofn innan íslenska stofnsins. Höfundar eru Jón Viðar Jónmundsson, Lárus G. Birgisson, Sigríður Jóhannesdóttir, Emma Eyþórsdóttir, Þorvaldur Kristjánsson og Ólafur R. Dýrmundsson.

Loftslagamálin eru í brennidepli eftir árangursríkan Parísarfund. Halldór Björnsson, veður- og haffræðingur á Veðurstofu Íslands fjallar um aðgerðir til að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda í leiðara sem nefnist Leiðin til Parísar.

Af öðru efni má nefna yfirlitsgrein Harðar Kristinssonar um Útbreiðslumynstur og aldur íslensku flórunnar, stúdíu Árna Hjartarsonar á heimildum um Skriðuna miklu við Öfugskeldu 1748, yfirlitsgrein Gunnars Steins Jónssonar um rannsóknir á teimur tegundum Kísilþörunga í Þingallavatni og rannsókn Jóns Einars Jónssonar, Þórðar Ö. Kristjánssonar, Árna Ásgeirssonar og Tómasar G. Gunnarssonar á Breytingum á fjölda æðarhreiðra á Íslandi frá því fyrir allt að hundrað árum síðan.

Þá er í heftinu ritdómur um bók Guðmundar Eggertssonar, Ráðgáta lífsins, frásögn af ref sem lék á himbrima vestur við Breiðafjörð, umfjöllun um mosaskorpu, nýútgefið veggspjald með flóru Íslands, nýstofnað félag Perluvina ehf. og ráðstefnu um vernd jarðminja sem haldin var í Reykjavík í haust.

Þetta er 3.-4. hefti 85. árgangs Náttúrufræðingsins sem hóf göngu sína 1931 og er félagsrit Hins íslenska náttúrufræðifélags og tímarit Náttúruminjasafns Íslands. Heftið er 76 bls. að stærð. Ritstjóri er Álfheiður Ingadóttir, líffræðingur og formaður ritstjórnar er Droplaug Ólafsdóttir, dýrafræðingur. Að jafnaði eru gefin út 4 hefti á ári. Áskrift sem jafnframt er árgjald í Hinu íslenska náttúrufræðifélagi er 5.800,- kr, námsmannagjald kr. 4.000,- og hjónaáskrift kr. 6.500,-. Náttúrufræðingurinn fæst í lausasölu í verslunum Pennans og Eymundson. Áskriftarsíminn er 5771802 eða hjá hin@hin.is.

Hér má nálgast efnisyfirlitið.