Vísindasamfélagið, náttúrufræðslan og íslenskan

Náttúrufræðingurinn hefur nú 88. árgang sinn í nýjum búningi en erindið er enn hið sama: Að vera alþýðlegt fræðslurit um náttúrufræði.

Frá 1931 hefur tímaritið átt farsælt samstarf við íslenska náttúruvísindamenn sem hafa miðlað fróðleik um fræðasvið sín og rannsóknir á síðum ritsins.

Nú hefur hins vegar orðið nokkur breyting á. Þvert á það sem vænta mætti með auknum fjölda menntaðra náttúrufræðinga, öflugra rannsóknaumhverfi, fleiri háskólum og tilkomu rannsóknanáms til hærri prófgráða hefur framboð fræðsluefnis á íslensku ætlað almenningi ekki aukist.

Á þessu eru nokkrar skýringar en í því felast einnig hættur. Um þetta fjallar Droplaug Ólafsdóttir, formaður ritstjórnar Náttúrufræðingsins í leiðara.

Eldgos á fyrstu öldum Íslandsbyggðar

Á þremur fyrstu öldum Íslandsbyggðar urðu a.m.k. 20 eldgos á gosbeltinu á suðurhálendi Íslands en íslenskar heimildir eru þöglar um eldgos og áhrif þeirra fram undir 1200.

Sex eldstöðvakerfi í Eystra gosbeltinu þar sem eldgos urðu á fyrstu öldum byggðar: B: Bárðarbunga, G: Grímsvötn, H: Hekla, T: Torfajökull, K: Katla, E: Eyjafjalla-jökull. Neðri myndin sýnir gosstöðvar í Vatnaöldugosi ~877, gígaraðir og hraun.

Guðrún Larsen fjallar um þetta tímabil í jarðsögu Íslands og einkum um þrjú gos og áhrif þeirra í Rangárvalla- og V-Skaftafellssýslum. Fyrst er að nefna stórt sprengigos sem varð um 877 á 60 km langri gossprungu kenndri við Vatnaöldu; þá Kötlugos um 920 og loks Eldgjárgosið um 939 þegar gaus á 75 km langri sprungu. Einnig fjallar Guðrún um Heklu sem var til friðs fyrstu 230 árin en 1104 varð í fjallinu stærsta sprengigos í því á sögulegum tíma og síðan annað minna 1158. Öllum þessum gosum fylgdi mikið gjóskufall, hraunflæmi og oft jökulhlaup, en landnámslagið margnefnda kom einmitt upp í Vatnaöldugosinu.

Skollakoppur: Líffræði og veiðar

Skollakoppur Strongylocentrotus droebachiensis.

Ígulker hafa verið nýtt til manneldis öldum saman. Aðeins hrognin eru nýtt og þykja sælgæti einkum í Suðaustur Asíu. Tilraunaveiðar á ígulkerinu skollakoppi hófust við Ísland 1984. Aflinn varð mestur 1500 tonn 1994 og var seldur til Japans, en frá aldamótum hefur hann verið á bilinu 130–340 tonn, og mest selt lifandi til Frakklands.
Guðrún G. Þórarinsdóttir og Karl Gunnarsson skrifa yfirlitsgrein um líffræði ígulkersins og veiðar á því en skollakoppur finnst á grunnsævi allt í kringum landið, minnst er þó um hann við suðurströndina. Þau fjalla m.a. um um ofbeit ígulkera í þaraskógi – en þétt breiðfylking skollakopps lagði stórþarann í Eyjafirði að velli í lok síðustu aldar og eyddi einnig botndýrum á stóru svæði.

Skollakoppur og áhrif á landrof

Kollvíkurver: Sandskaflar hafa lagst yfir gömlu malarfjöruna.

Valdimar Össurarson frá Kollsvík í Rauðasandshreppi hefur fylgst með vaxandi strandrofi sem ógnar fornum verstöðvum og menningar-verðmætum víða um land. Valdimar telur að strandrofið megi rekja til offjölgunar skollakopps við ströndina; ígulkerið hafi eytt þaraskóginum og við færist brimaldan í aukana með stórauknum sandburði, uppblæstri og rofi sjávarbakka.

Áhrif eitrunar á útbreiðslu skógarkerfils

Skýringarmynd af rótarkerfi skógarkerfils, þegar aðalrótin drepst taka hliðarrætur við.

Skógarkerfill finnst nú í öllum landshlutum og breiðist hratt út á frjósömum, röskuðum svæðum m.a. í lúpínubreiðum. Brynhildur Bjarnadóttir, Bjarni Diðrik Sigurðsson og Bjarni E. Guðleifsson skýra frá tilraunum sem gerðar voru í Eyjafirði til að hefta úrbreiðslu þessarar ágengu framandi plöntu. Á árunum 2011–2014 var eitrað með mismunandi styrkleika plöntueitursins glýfosfats og tímasetning úðunar var einnig breytileg. Endurtekin eitrun 3–4 ár í röð virtist skila þeim árangri að skógarkerfillinn hopaði, a.m.k. tímabundið. Hins vegar var tilrauninni hætt m.a. vegna þess að aukin útbreiðsla krabbameins hefur verið tengd við notkun glýfosfats. Niðurstaðan er sú að dýrt og erfitt sé að uppræta skógarkerfil en mögulega megi hafa áhrif á útbreiðsluna með því að beita blönduðum aðferðum: Beit, slætti og sáningu. Forðast eigi að nota plöntueitur.

Gróður í beitarfriðuðum hólmum

Grænlilja í Bláfellshólma, sjaldgæf jurt á Íslandi.

Náttúruverndargildi beitarfriðaðra hólma í ám og vötnum er mikið, enda eru þar lítil afmörkuð vistkerfi sem gefa vísbendingu um hvernig gróður landsins hefur þróast án víðtækra áhrifa mannsins. Þar er þó að verða breyting á, m.a. vegna virkjunarframkvæmda sem kaffæra hólma, ágengra tegunda sem dreifast með vatni og gróðursetningu. Sigurður H. Magnússon og Hörður Kristinsson rannsökuðu gróður í Bláfellshólma í Hvítá og Koðralækjarhólma í Tungufljóti og báru flóru þeirra saman við flóru í fjórtán beitarfriðuðum hólmum sem áður höfðu verið rannsakaðir. Í beitarfriðuðum hólmum finnast m.a. margar sjaldgæfar. Telja höfundar mikilvægt að vernda þá hólma sem mikilvægastir eru. Greininni fylgir skrá yfir æðplöntur sem fundust í hólmunum 16.

Af öðru efni í ritinu má nefna skýrslu stjórnar Hins íslenska náttúrufræðifélags og reikninga fyrir árið 2017 og eftirmæli um Svein P. Jakobsson jarðfræðing, en hann lést 12. júlí 2016.

Þetta er 1.–2. hefti 88. árgangs Náttúrufræðingsins sem hóf göngu sína 1931 og er félagsrit Hins íslenska náttúrufræðifélags og tímarit Náttúruminjasafns Íslands. Heftið er 80 bls. að stærð. Ritstjórar þessa heftis eru Álfheiður Ingadóttir líffræðingur og Sigmundur Einarsson jarðfræðingur. Að jafnaði eru gefin út fjögur hefti á ári. Félagsgjald og innifalin áskrift kostar 5.800 kr. og er veittur afsláttur fyrir stúdenta og hjón.

Agnars Ingólfssonar minnst í nýjum Náttúrufræðingi

Heftið, sem er 92 bls. er helgað minningu Agnars Ingólfssonar prófessors í vistfræði við Háskóla Íslands, sem lést í árslok 2013. Agnar var brautryðjandi í rannsóknum á vistfræði Íslands og kennslu í vistfræði við Háskóla Íslands þar sem hann hóf störf 1970. Agnar var farsæll og öflugur vísindamaður og rannsóknaniðurstöður hans voru mikilvægt framlag til þekkingar m.a. á stofnerfðafræði, fjörulífi og flutningi og landnámi flóru og fánu þvert yfir heimshöfin.

Í þessu nýjasta hefti Náttúrufræðingsins eru níu ritrýndar greinar sem tengjast rannsóknum og fagsviði Agnars Ingólfssonar og fjalla um fjölbreytt efni:  Félagslyndar köngulær á þróunarfræðilegum blindgötum, uppruna ólíkra dvergbleikjustofna í lindarsvæðum á Íslandi, rykmý sem lifir í sjó, vistfræði mosa, lítinn fjörusnigil, stranddoppu, sem fóstrar fuglasníkjudýr, útbreiðslu og fjölda hvítmáfa og mikilvægi fjörunnar sem kennslustofu í líffræðilegri fjölbreytni og náms til sjáfbærni.

Þá er í heftinu yfirlit um ævi og störf Agnars Ingólfssonar og frásögn af stofnun Líffræðifélags Íslands, en Agnar var fyrsti formaður þess.

Hér má nálgast efnisyfirlitið.

Vísindasamfélagið, náttúrufræðslan og íslenskan

Náttúrufræðingurinn hefur nú 88. árgang sinn í nýjum búningi en erindið er enn hið sama: Að vera alþýðlegt fræðslurit um náttúrufræði.

Frá 1931 hefur tímaritið átt farsælt samstarf við íslenska náttúruvísindamenn sem hafa miðlað fróðleik um fræðasvið sín og rannsóknir á síðum ritsins.

Nú hefur hins vegar orðið nokkur breyting á. Þvert á það sem vænta mætti með auknum fjölda menntaðra náttúrufræðinga, öflugra rannsóknaumhverfi, fleiri háskólum og tilkomu rannsóknanáms til hærri prófgráða hefur framboð fræðsluefnis á íslensku ætlað almenningi ekki aukist.

Á þessu eru nokkrar skýringar en í því felast einnig hættur. Um þetta fjallar Droplaug Ólafsdóttir, formaður ritstjórnar Náttúrufræðingsins í leiðara.

Eldgos á fyrstu öldum Íslandsbyggðar

Á þremur fyrstu öldum Íslandsbyggðar urðu a.m.k. 20 eldgos á gosbeltinu á suðurhálendi Íslands en íslenskar heimildir eru þöglar um eldgos og áhrif þeirra fram undir 1200.

Sex eldstöðvakerfi í Eystra gosbeltinu þar sem eldgos urðu á fyrstu öldum byggðar: B: Bárðarbunga, G: Grímsvötn, H: Hekla, T: Torfajökull, K: Katla, E: Eyjafjalla-jökull. Neðri myndin sýnir gosstöðvar í Vatnaöldugosi ~877, gígaraðir og hraun.

Guðrún Larsen fjallar um þetta tímabil í jarðsögu Íslands og einkum um þrjú gos og áhrif þeirra í Rangárvalla- og V-Skaftafellssýslum. Fyrst er að nefna stórt sprengigos sem varð um 877 á 60 km langri gossprungu kenndri við Vatnaöldu; þá Kötlugos um 920 og loks Eldgjárgosið um 939 þegar gaus á 75 km langri sprungu. Einnig fjallar Guðrún um Heklu sem var til friðs fyrstu 230 árin en 1104 varð í fjallinu stærsta sprengigos í því á sögulegum tíma og síðan annað minna 1158. Öllum þessum gosum fylgdi mikið gjóskufall, hraunflæmi og oft jökulhlaup, en landnámslagið margnefnda kom einmitt upp í Vatnaöldugosinu.

Skollakoppur: Líffræði og veiðar

Skollakoppur Strongylocentrotus droebachiensis.

Ígulker hafa verið nýtt til manneldis öldum saman. Aðeins hrognin eru nýtt og þykja sælgæti einkum í Suðaustur Asíu. Tilraunaveiðar á ígulkerinu skollakoppi hófust við Ísland 1984. Aflinn varð mestur 1500 tonn 1994 og var seldur til Japans, en frá aldamótum hefur hann verið á bilinu 130–340 tonn, og mest selt lifandi til Frakklands.
Guðrún G. Þórarinsdóttir og Karl Gunnarsson skrifa yfirlitsgrein um líffræði ígulkersins og veiðar á því en skollakoppur finnst á grunnsævi allt í kringum landið, minnst er þó um hann við suðurströndina. Þau fjalla m.a. um um ofbeit ígulkera í þaraskógi – en þétt breiðfylking skollakopps lagði stórþarann í Eyjafirði að velli í lok síðustu aldar og eyddi einnig botndýrum á stóru svæði.

Skollakoppur og áhrif á landrof

Kollvíkurver: Sandskaflar hafa lagst yfir gömlu malarfjöruna.

Valdimar Össurarson frá Kollsvík í Rauðasandshreppi hefur fylgst með vaxandi strandrofi sem ógnar fornum verstöðvum og menningar-verðmætum víða um land. Valdimar telur að strandrofið megi rekja til offjölgunar skollakopps við ströndina; ígulkerið hafi eytt þaraskóginum og við færist brimaldan í aukana með stórauknum sandburði, uppblæstri og rofi sjávarbakka.

Áhrif eitrunar á útbreiðslu skógarkerfils

Skýringarmynd af rótarkerfi skógarkerfils, þegar aðalrótin drepst taka hliðarrætur við.

Skógarkerfill finnst nú í öllum landshlutum og breiðist hratt út á frjósömum, röskuðum svæðum m.a. í lúpínubreiðum. Brynhildur Bjarnadóttir, Bjarni Diðrik Sigurðsson og Bjarni E. Guðleifsson skýra frá tilraunum sem gerðar voru í Eyjafirði til að hefta úrbreiðslu þessarar ágengu framandi plöntu. Á árunum 2011–2014 var eitrað með mismunandi styrkleika plöntueitursins glýfosfats og tímasetning úðunar var einnig breytileg. Endurtekin eitrun 3–4 ár í röð virtist skila þeim árangri að skógarkerfillinn hopaði, a.m.k. tímabundið. Hins vegar var tilrauninni hætt m.a. vegna þess að aukin útbreiðsla krabbameins hefur verið tengd við notkun glýfosfats. Niðurstaðan er sú að dýrt og erfitt sé að uppræta skógarkerfil en mögulega megi hafa áhrif á útbreiðsluna með því að beita blönduðum aðferðum: Beit, slætti og sáningu. Forðast eigi að nota plöntueitur.

Gróður í beitarfriðuðum hólmum

Grænlilja í Bláfellshólma, sjaldgæf jurt á Íslandi.

Náttúruverndargildi beitarfriðaðra hólma í ám og vötnum er mikið, enda eru þar lítil afmörkuð vistkerfi sem gefa vísbendingu um hvernig gróður landsins hefur þróast án víðtækra áhrifa mannsins. Þar er þó að verða breyting á, m.a. vegna virkjunarframkvæmda sem kaffæra hólma, ágengra tegunda sem dreifast með vatni og gróðursetningu. Sigurður H. Magnússon og Hörður Kristinsson rannsökuðu gróður í Bláfellshólma í Hvítá og Koðralækjarhólma í Tungufljóti og báru flóru þeirra saman við flóru í fjórtán beitarfriðuðum hólmum sem áður höfðu verið rannsakaðir. Í beitarfriðuðum hólmum finnast m.a. margar sjaldgæfar. Telja höfundar mikilvægt að vernda þá hólma sem mikilvægastir eru. Greininni fylgir skrá yfir æðplöntur sem fundust í hólmunum 16.

Af öðru efni í ritinu má nefna skýrslu stjórnar Hins íslenska náttúrufræðifélags og reikninga fyrir árið 2017 og eftirmæli um Svein P. Jakobsson jarðfræðing, en hann lést 12. júlí 2016.

Þetta er 1.–2. hefti 88. árgangs Náttúrufræðingsins sem hóf göngu sína 1931 og er félagsrit Hins íslenska náttúrufræðifélags og tímarit Náttúruminjasafns Íslands. Heftið er 80 bls. að stærð. Ritstjórar þessa heftis eru Álfheiður Ingadóttir líffræðingur og Sigmundur Einarsson jarðfræðingur. Að jafnaði eru gefin út fjögur hefti á ári. Félagsgjald og innifalin áskrift kostar 5.800 kr. og er veittur afsláttur fyrir stúdenta og hjón.