Útlit og atferli

Duggöndin er meðalstór kafönd og svipar til skúfandar. Í fjarska virðist karlfuglinn, steggurinn, dökkur að framan og aftan en ljós þess á milli. Höfuðið er svart og grængljáandi, bringan svört, síður og kviður hvít. Bak, axlafjaðrir og framvængir eru gráyrjótt, vængbelti hvít, gumpur og undirstélþökur svört, stél grábrúnt. Í felubúningi er steggur grár á síðum og móskulegur. Kvenfuglinn, kollan, er dökkbrún á höfði, hálsi, bringu, baki og axlafjöðrum, oft með gráum yrjum. Afturendinn er dökkgrár, síður gulbrúnflikróttar, kviður hvítur. Hvít vængbelti eru á dökkbrúnum yfirvæng, hvít blesa við goggrót. Á varptíma er einnig ljós blettur á hlustarþökum. Ungfugli svipar til kollu en er jafndekkri og með ljósari vanga. Bæði kyn hafa ljósa undirvængi.

Eitt af sérkennum andfugla er að þeir fella fjaðrir síðsumars, þar á meðal flugfjaðrir og verða því ófleygir um tíma. Andasteggir skipta um bolfiður áður en þeir fella flugfjaðrir og fá þá svonefndan felubúning, sem er oft svipaður búningi kollunnar. Felubúningurinn er því eins konar sumarbúningur þeirra. Þeir skarta síðan skrúðbúningi um haustið, eftir að þeir verða fleygir að nýju.

Goggur beggja kynja er blágrár með svartri nögl, fætur einnig blágráir með dekkri fitjum. Augu fullorðinna eru skærgul en brún á ungfugli. Duggöndin gefur frá sér lágt kurr en er oftast þögul.

Duggönd er félagslynd á öllum árstímum. Hún flýgur hratt með hröðum vængjatökum, er djúpsynd og fimur kafari en þung til flugs og hleypur á vatni í flugtaki eins og aðrar kafendur. Hún er best greind frá skúfönd á stærð og hnöttóttara höfði, steggur á ljósu baki, kolla á ljósari lit og stærri og ljósari flekkjum á höfði.

Duggandarhreiður við Reykjavíkurtjörn.

Lífshættir

Duggönd er dýraæta sem kafar til botns eftir smádýrum, t.d. mýlirfum, krabbadýrum, vatnabobbum og ertuskeljum. Lifir jafnframt nokkuð á grænþörungum og nykrum, sem og hornsílum.

Hún heldur sig við vötn og tjarnir bæði á hálendi og láglendi. Duggönd velur sér hreiðurstæði nærri vatni, stundum í dreifðum byggðum og oft innan um hettumáf og kríu. Hreiðrið er vel falið í stör, runnum og öðrum gróðri. Urptin er 7-11 egg, eggin klekjast á um 4 vikum og ungarnir verða fleygir á um 6 vikum. Á veturna er hún helst á lygnum, lífríkum vogum eða sæmilega stórum vötnum nærri sjó.

Duggandarpar á Mývatni.

Útbreiðsla, stofnstærð 

Duggönd er algengust við lífrík vötn á Norður-, Norðaustur- og Austurlandi, líka allalgeng sums staðar í miðhálendinu, en sjaldgæfust á Vestfjörðum. Stór hluti hans stofnsins er við Mývatn og sáust þar lengi um 2.000 steggir að vori og var hún þar algengust anda. Duggönd hefur fækkað mikið á Mývatni á síðustu árum og steggirnir aðeins verið 400−1.000 frá árinu 2010. Á móti hefur skúfönd fjölgað mikið á Mývatni og er þar nú algengasta öndin. Duggönd hefur fækkað á vetrarstöðvum í Evrópu og er þar á válista sem tegund í nokkurri hættu (VU), en á íslenska válistanum er hún talin í hættu (EN). Stofninn gæti verið að hámarki 3000 varppör. Vetrarstöðvarnar íslenskra fugla eru einkum með ströndum Írlands, Bretlands og Hollands, sem og víðar með ströndum meginlands Evrópu. Nokkur hundruð vetursetufugla halda til á Suðvesturlandi og jafnframt er hópur í Berufirði. Varpstöðvar eru á túndrubeltinu á norðurhveli jarðar.

Þjóðtrú og sagnir

Líkt og um flestar aðrar endur, fjallar íslensk þjóðtrú ekki mikið um duggöndina. Víða eru endur taldar veðurvitar og jafnvel að þær finni á sér eldsumbrot eða jarðhræringar. Þessu tóku menn eftir hjá Mývatnsöndum í Kröflueldum 1975-84.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson

Skúmur er af kjóaætt og af ættbálki strandfugla, eins og vaðfuglar, máfar, þernur, svartfuglar o.fl. Þrír nánir ættingjar hans halda sig hér eða sjást reglulega, kjói er varpfugl, fjallkjói er umferðarfugl og sjaldgæfur varpfugl og ískjói er umferðarfugl eða fargestur.

Útlit og atferli

Skúmur er einkennisfugl hinna miklu sanda sunnan- og suðaustanlands. Honum svipar til kjóa en er þó mun stærri og þreknari, minnir á stóran, dökkan, hálsstuttan máf. Kvenfugl er sjónarmun stærri en karlfugl. Skúmurinn er dökkbrúnn með ljósbryddum fjöðrum á höfði, hálsi, bringu og baki. Ljósir blettir framarlega á væng eru einkennandi á þöndum vængjum. Vængirnir eru breiðir og snubbóttir, stélið stutt og breitt, miðfjaðrir lítið eitt lengri. Ungfuglar eru dökkbrúnir og jafnlitir. Goggurinn er svartur og sterklegur, krókboginn fremst, fæturnir sterklegir og svartir og augun einnig svört.

Skúmurinn gefur frá sér gargandi kokhljóð eða hrjúft nefhljóð á varpstöðvum.

Skúmurinn er mjög kröftugur flugfugl og ótrúlega fimur þrátt fyrir þyngslalegan vöxt. Hann er árásargjarn við hreiður sitt og hikar ekki við að ráðast að fólki. Eitt af sérkennum skúms er að þegar hann lendir lyftir hann vængjunum og eru hvítu vængblettirnir þá áberandi. Jafnframt eru vænglyftur með opnum goggi merki um árásarhneigð. Skúmur er félagslyndur á varpstöðvum en fer oft einförum utan þeirra.

Skúmshreiður á Skógasandi.

Lífshættir

Sandsíli er líklega aðalfæða skúms, en hann lifir annars á fjölbreyttri fæðu úr dýraríkinu. Hann er þekktur fyrir að leggja aðra sjófugla í einelti, svo sem fýla, svartfugla, máfa og jafnvel súlur, og þvinga þá til að sleppa eða æla æti sínu. Hann drepur einnig aðra fugla sér til matar, bæði fullorðna og unga, og fer einnig í fiskúrgang.

Skúmur verpur aðallega í dreifðum byggðum á sjávarmelum og grónum aurum jökuláa, en stundum í höfðum og eyjum. Hreiðrið er dæld í jörðina, oft án hreiðurefna. Eggin eru tvö, álegan tekur um fjórar vikur og ungarnir verða fleygir á 6–7 vikum.

Skúmurinn í ríki sínu, Öræfajökull fjær.

Útbreiðsla, stofnstærð og staða á válista

Skúmur er farfugl. Um ¾ hlutar stofnsins verpa á Skeiðarársandi, í Öræfum og á Breiðamerkursandi. Slæðingur verpur utan hefðbundinnar útbreiðslu, aðallega á NA-verðu landinu. Engin heildartalning hefur verið gerð á skúmastofninum síðan 1984–1985. Þá var stærð stofnsins metin 5400 pör. En síðan hefur skúmi fækkað mikið í langflestum byggðum og er hann nú á válista sem tegund í bráðri hættu (CR: Critically endangered), sem er efsti hættuflokkur sem lífvera nær, fyrir utan að vera útdauð. Þó eru til menn sem stugga við skúmnum, þar sem hann er að reyna að nema land á nýjum stöðum.

Skúmurinn er úthafsfugl utan varptíma og heldur sig á veturna á Norður-Atlantshafi suður að miðbaug. Utan Íslands verpur hann aðallega á skosku eyjunum, en einnig í Færeyjum, Noregi, Rússlandi og norrænum eyjum eins og Bjarnarey, Svalbarða, Jan Mayen og austur til Novaja Zemlya. Þrjár náskyldar tegundir verpa á suðurhveli jarðar og er talið að norðurhvelsskúmurinn sé upprunninn þar.

Þjóðtrú og sagnir

Lítil þjóðtrú fylgir skúminum. Hann átti að vísa á fisk, eins og gjarnt er um sjófugla, sérstaklega þótti hákarlaveiðimönnum lán af návist skúms.

Séð hef ég köttinn syngja á bók,
selinn spinna hör á rokk,
skötuna elta skinn í brók,.
skúminn prjóna smábandssokk.

Kunn öfugmælasvísa

Skúmur ógnar ljósmyndaranum í Öræfum.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson