Karlfuglinn, steggurinn, er ávallt stærri en kvenfuglinn, kollan, hjá andfuglum, og hjá öndum er hann yfirleitt mun skrautlegri. Eitt af sérkennum andfugla er að þeir fella fjaðrir síðsumars, þar á meðal flugfjaðrir og verða því ófleygir um tíma. Andasteggir skipta um bolfiður áður en þeir fella flugfjaðrir og fá þá svonefndan felubúning, sem er oft svipaður búningi kollunnar. Felubúningurinn er því eins konar sumarbúningur þeirra. Þeir skarta síðan skrúðbúningi um haustið, eftir að þeir verða fleygir að nýju.

Stokkandarhjón á Stokkseyri.

.

Útlit og atferli

Stokköndin er algeng, stór buslönd sem flestir kannast við. Steggurinn, grænhöfðinn, er með glansandi dökkgrænt höfuð og háls, neðst á hálsi er hvítur hálshringur og neðan hans tekur við rauðbrún bringan. Búkur og vængir eru gráleit, dekkri og brúnleitari að ofan en neðan. Undirstél og undirgumpur eru svört, stélið hvítt og gumpurinn svartur með tveimur krókfjöðrum fyrir miðju. Í felubúningi er hann dekkri en kolla, sérstaklega á höfði, og goggur gulleitari. Ungfuglar taka á sig lit fullorðinna fugla strax á fyrsta hausti. Kollan er öll brúnflikrótt, með ljósara höfuð og bringu. Höfuð og háls eru fínlega rákótt, með dekkri koll og augnrák. Bæði kyn hafa dökkbláa vængspegla með hvítum og svörtum bryddingum. Goggur steggs er gulgrænn með svartri nögl, goggur kollu daufgulrauður eða ólífubrúnn, oft með flekkjum. Fætur beggja kynja eru rauðgulir og augu dökk.

Stokkönd er stærst og þéttvöxnust buslandanna og oftast auðgreind. Hún flýgur hratt með grunnum vængjatökum og flýgur snöggt upp af vatni með bröttu uppflugi. Hún á auðvelt með gang og gengur í láréttri stöðu. Hún leitar sér ætis með því að hálfkafa með bakhlutann upp í loft, aðeins með haus og háls undir yfirborði, eða hún tínir æti úr vatnsborði. Steggurinn yfirgefur kolluna meðan hún liggur á og safnast steggirnir í hópa til að fella flugfjaðrir. Pörun stendur síðan yfir allan veturinn fram á vor.

Er venjulega hávær, garg kollunnar er rámt „bra-bra“ en steggurinn er hljóðlátari, flautar í biðilsleikjum.

Lífshættir

Stokkönd er bæði plöntu- og dýraæta. Hálfkafar eða buslar eftir smádýrum, fræjum, rótum og sprotum á grunnu vatni, leitar einnig ætis á þurru landi. Kollur um varptímann og ungar lifa aðallega á dýrafæðu (t.d. rykmýslirfum og -flugum) fyrstu vikurnar. Kafar stundum.

Verpur í margs konar kjörlendi, þó aðallega í og við votlendi á láglendi, oft nærri mannabústöðum. Hreiðrið er venjulega vel falið í gróðri, milli steina eða þúfna, í drasli o.s.frv., gert úr grasi og fóðrað með dúni. Urptin er 6–12 egg, álegan tekur um 4 vikur og ungarnir verða fleygir á 7–9 vikum. Stokkendur fella flugfjaðrir á vötnum og tjörnum girtum stör. Eru á veturna við strendur en einnig á íslausu ferskvatni.

Útbreiðsla og stofnstærð

Stokkönd er sennilega útbreiddasta öndin á láglendi, en er sjaldgæf á hálendinu. Hún hefur mikla aðlögunarhæfni og er oft í nánu sambýli við manninn. Sést víða um land á veturna. Talið er að slæðingur hafi vetursetu á Bretlandseyjum. Algeng um allt norðurhvelið og hefur verið flutt um allan heim .

Þjóðtrú og sagnir

Líkt og um flestar aðrar endur, fjallar íslensk þjóðtrú ekki mikið um stokköndina. Víða eru endur taldar veðurvitar og hér hefur borið við, að þær finni á sér eldsumbrot eða jarðhræringar.

Stokkandarkolla með unga á Reykjavíkurtjörn.

Stokkandarsteggur í fjaðrafelli á Reykjavíkurtjörn.

Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson

​

Útlit og atferli

Álkan er miðlungsstór svartfugl. Í sumarbúningi er hún svört á höfði, hálsi og baki en hvít á bringu og kviði. Yfirvængur er svartur með hvítum afturjaðri en undirvængur að mestu hvítur. Á veturna eru framháls, kverk og hlustarþökur hvít. Álka líkist langvíu og stuttnefju en er hálsstyttri og með hærri gogg.

Álka flýgur hratt og beint með teygðan háls, lágt yfir haffleti. Er létt á sundi og sperrir þá oft stél og jafnvel gogg. Nýtur sín vel í kafi. Á erfitt um gang, situr á ristinni og heldur jafnvægi með stélinu. Henni svipar til langvíu og stuttnefju og er félagslynd eins og þær.  Á varpstöðvum gefur álka frá sér rýtandi „urr“ og ungar flauta.

Lífshættir

Álka kafar eftir fiski og notar vængina til að kafa með eins og aðrir svartfuglar, hún „flýgur“ neðansjávar. Fæðan er aðallega smáfiskur eins og sandsíli, loðna og síld, í minna mæli ljósáta og aðrir hryggleysingjar.

Álkan heldur sig bæði á grunnsævi og dýpra. Verpur í byggðum við sjó, björgum eða grýttum urðum. Verpur oftast í sprungum eða undir steinum en einnig á berar syllur. Eggið er aðeins eitt og klekst á 5 vikum. Ungarnir yfirgefa vörpin aðeins 2–3 vikna gamlir, seinni hluta júlímánaðar, löngu áður en þeir verða fleygir, og elta foreldrana á haf út. Þeir verða fleygir á 7–10 vikum.

Útbreiðsla og stofnstærð

Stærsta álkubyggð heims var lengi vel Stórurð undir Látrabjargi, en um 75% íslenska stofnsins varp í bjarginu fram undir aldamótin. Nú er stærsta byggðin líklega í Grímsey. Álkan er að nokkru farfugl, sumar álkur fara ekki langt, halda sig á hafinu umhverfis landið, meðan aðrar halda sig á hafinu milli Íslands, Færeyja og Noregs Álkan kemur aðeins á land til að verpa.

Veiðar, vernd og válisti

Álka hefur löngum verið nýtt í íslenskum björgum, bæði fuglar og egg. Álku hefur fækkað talsvert og var íslenski stofninn talinn 313.000 pör í kringum 2007, eða 82% af því sem hann var í kringum 1985. Mest var fækkunin í stærstu byggðinni, Látrabjargi, og á Hornströndum, en fjölgun var í Grímsey. Væntanlega hafa álkurnar fært sig þangað því fæðuskilyrði eru betri við eyna nú en við Látrabjarg.

Þar sem meirihluti af álkum heimsins verpur á Íslandi var tegundin sett á heimsválista og evrópskan válista sem tegund í yfirvofandi hættu vegna neikvæðrar stofnþróunar. Hún er í sama flokki á íslenska válistanum frá 2018.