Svanasöngur á heiði

Eg reið um sumaraftan einn
á eyðilegri heiði;
þá styttist leiðin löng og ströng
því ljúfan heyrði eg svanasöng,
já, svanasöng á heiði.

Steingrímur Thorsteinsson

Álft

Álftin (Cygnus cygnus) telst til andfugla (Anseriformes), til þeirra teljast svanir, gæsir og endur, sem reyndar tilheyra sömu ættinni, andaætt (Anatidae).

Álftin er stærsti varpfugl landsins. Hún er eini innlendi svanurinn og auðþekkjanleg frá öðrum íslenskum fuglum á stærð, lit og löngum hálsi. Kynin eru eins í útliti. Fullorðin álft er alhvít en tekur oft á sig ryðrauðan lit úr mýrarauða á höfuð og háls og nær sá litur stundum niður á bringu og kvið. Ungfuglar og fuglar á fyrsta vetri eru gráleitir en lýsast þegar líður á vetur og er að mestu orðinn hvítir að vori. Fætur eru svartir og augu dökk. Á fullorðinni álft er goggur svartur fremst með gulri rót sem nær aftur undir augu og fram undir nasir, ungfugl er með bleikan gogg með svörtum broddi. Flugið er kröftugt með sterklegum, hægum vængjatökum. Álftin teygir hálsinn beint fram á flugi en heldur honum lóðréttum á sundi. Hún hleypur á vatni þegar hún hefur sig til flugs. Félagslynd, venjulega í hópum nema á varptíma en þá verja hjónin óðal. Eins og aðrir andfuglar fella álftir flugfjaðrir síðsumars, eru þá ófleygar um tíma og er þá sagt að þær séu „í sárum“. Fegurð „svanasöngsins“ kann að vera umdeild, en hann minnir á lúðrablástur. Nafnið álft er talið dregið af latneska orðinu albus (hvítur).

Álftin er grasbítur, sem lifir mest á vatnagróðri eins og störum, fergini, mara og nykrum.  Fer einnig í tún. Á grunnsævi og í sjávarlónum er marhálmur, lónajurt og grænþörungar aðalfæðan.  Hálfkafar oft með afturendann uppí loft til að ná til botns í dýpra vatni.

Álftin heldur sig á vötnum, tjörnum og í votlendi á sumrin og verpur á bökkum, í hólmum eða mýrum. Hreiðrið er stór dyngja úr gróðri sem fuglarnir reyta upp, fóðrað með dúni. Álftir parast til langframa og þær nota oft sama hreiðurstæðið ár eftir ár. Kvenfuglinn ungar út eggjunum meðan karlinn stendur vakt og hjónin sjá saman um að ala önn fyrir ungunum. Ef annar makinn deyr, getur eftirlifandi fugl parað sig aftur og haldið óðalinu. Álftir geta orðið nokkuð gamlar, jafnvel náð þrítugsaldri.

Það þarf kraft til að halda svo þungum fugli á lofti, í raun ætti álftin ekki að geta flogið. Enda er aðalvopn þeirra vængirnir; ef óboðinn gestur nálgast hreiður eða unga, er þeim óspart beitt. Sumir karlfuglar geta verið skæðir, vitni eru að því að álftir hafi flogið uppá bakið á fé og barið það til bana. Einnig hafa álftir drepið hunda, tófur og barið í sundur stafi manna. En dýr gera flest til að vernda afkvæmi sín gegn meintum óvinum.

Kjörsvæði geld-, felli- og farfugla eru lífrík vötn, ár og óshólmar, einnig lygnir vogar og strandlón. Álftin verpur um land allt, geldfugla- og fellihópar eru víða en vetursetufuglarnir sjást aðallega á S- og SV-landi og Mývatni. Flestar álftir fljúga héðan til Bretlandseyja á haustin, aðallega til Írlands. Álftin verpur í N-Evrópu, austur um Rússland og Síberíu, allt að Beringssundi.

Nytjar

Forðum fóru menn í álftaver og náðu sér í álftir í soðið þegar þær voru ófleygar í fjaðrafelli. Hamirnir og þó sértaklega álftafjaðrir voru verslunarvara. Fjaðrirnar voru notaðar sem pennar. Þær mátti tína á þeim slóðum sem álftirnar felldu flugfjaðrir. Álftin hefur verið friðuð frá 1914. Stofninn er ekki stór, hann er nú um 30.000 fuglar og varppörin eru álitin milli 3000 og 4000.

Rómantík og sagnir

Álftin kemur víða fyrir í þjótrúnni. Hún er talin veðurviti, það þykir vita á gott, ef hún flýgur snemma vors til heiða, en ef hún flýgur til sjávar er von á vondum veðrum til landsins. Hún er talin kóngsdóttir í álögum vegna söngsins. Stundum brugðu illir andar sér í álftarlíki. Það er ef til vill undirrót hinnar íslensku þjóðtrúar um hinn hættulega anda eða blástur álftarinnar. Því var trúað hér á landi, að sá, sem álftin blési á, dytti niður steindauður. Þetta tengist gamalli þjóðtrú um andardrátt almennt. „Álftin hefur himneska rödd“, en helvískan anda segir gamalt íslenskt máltæki. Álftir og svanir koma fyrir í fjölmörgum fornum sögnum víða um heim og er sögnin um Ledu drottningu, sem Seifur heimsótti í svanslíki, sennilega þeirra frægust.

Á 19. öldinni hófst mikil svanarómantík hér á landi. Kom hún hvað mest fram í ljóðagerð. Fjölmörg íslensk skáld hafa ort um álftina, flest í rómantískum anda. Steingrímur Thorsteinsson, Einar Benediktsson, Jón Trausti og Halla Eyjólfsdóttir ortu öllum um svani. Með rómantíkinni fer svansheitið að tíðkast í mannanöfnum: Svanur, Svandís, Svanhildur, Svanhvít, Svana.

Hleyptu þeir á fannhvítum hestum yfir grund,
hornin jóa gullroðnu blika við lund,
eins og þegar álftir af ísa grárri spöng,
fljúga suður heiði með fjaðraþyt og söng.

Úr Álfareiðinni e. Heine, þýð. Jónas Hallgrímsson.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.