Nýr meistaranemi Náttúruminjasafns Íslands og Háskólans á Hólum

Nýr meistaranemi Náttúruminjasafns Íslands og Háskólans á Hólum

Nýr meistaranemi Náttúruminjasafns Íslands og Háskólans á Hólum

Þóra Atladóttir hóf vinnu við meistaraverkefni sitt sem fjallar um líffræðilegan fjölbreytileika og dýrasvif í ferskvatni á Íslandi nú á haustmánuðum. Fjallar verkefnið einkum um tegundasamfélög og þá ferla sem liggja að baki myndun þessara samfélaga. Verkefnið vinnur hún við Háskólann á Hólum og Náttúruminjasafn Íslands og eru leiðbeinendur Skúli Skúlason og Ragnhildur Guðmundsdóttir. Þóra kláraði BSc nám í náttúru- og umhverfisfræðum frá Landbúnaðarháskólanum á Hvanneyri síðastliðið vor þar sem hún gerði lokaverkefni um dægurflugur (Ephemeroptera) en hægt er að kynna sér það verkefni á Skemmunni

Þóra Atladóttir, mastersnemi Náttúruminjasafns Íslands og Háskólans á Hólum.

Dýrasvif samanstendur meðal annars af krabbaflóm. Mynd: Wim Van Egmond.

Ráðherra heimsækir Náttúruhúsið í Nesi

Ráðherra heimsækir Náttúruhúsið í Nesi

Ráðherra heimsækir Náttúruhúsið í Nesi

Lilja Alfreðsdóttir mennta- og menningarmálaráðherra heimsótti á dögunum Náttúruhúsið á Seltjarnarnesi, þar sem framtíðaraðsetur Náttúruminjasafns Íslands verður til húsa, og heilsaði upp á starfsfólk safnsins. Með ráðherra voru í för Rúnar Leifsson sérfræðingur hjá ráðuneytinu, Auður B. Árnadóttir fjármálastjóri og Ásta Sigrún Magnúsdóttir upplýsingafulltrúi.

Forstöðumaður safnsins, Hilmar J. Malmquist, kynnti bygginguna, starfsemi safnsins og þau viðfangsefni sem unnið verður með í sýningahaldi á nýja staðnum, en stefnt er að því að vígja nýju höfuðstöðvarnar á árinu 2023.

Hilmar færði ráðherranum að gjöf vandaða ljósmynd af hvalablaði Jóns Guðmundssonar lærða (1574–1658), en það er blað með teikningum af 19 nafngreindum hvölum og rostungi, og eru sumar teikningar líklega þær elstu sem vitað er um af viðkomandi hvalategund. Ekki er loku fyrir það skotið að beinagrind af stórhveli verði á meðal sýningargripa, en inntak sýningarinnar í Náttúruhúsi í Nesi verður hafið og sú líffræðilega fjölbreytni sem þar er að finna.

Hópurinn samankominn í Náttúruhúsi í Nesi.

Hilmar J. Malmquist kynnir starfsfólk safnsins fyrir ráðherra.

Hilmar J. Malmquist og Lilja Alfreðsdóttir með innrammaða ljósmynd af hvalablaði Jóns lærða.

110 ár frá fæðingu Sigurðar Þórarinssonar

110 ár frá fæðingu Sigurðar Þórarinssonar

110 ár frá fæðingu Sigurðar Þórarinssonar

Í dag, 8. janúar, eru 110 ár liðin frá fæðingu Sigurðar Þórarinssonar, jarðfræðings, en hann lést 8. febrúar 1983, 71 árs að aldri. Sigurður var einn kunnasti vísindamaður Íslands og þróaði t.a.m. öskulagafræðina, sem nýtt er til aldursákvarðana bæði eldgosa og minja. Sigurður fylgdist með öllum eldgosum sem urðu á landinu eftir að hann kom heim úr námi 1947, beint í Heklugosið, og varð þjóðþekktur fyrir lýsingar sínar á þeim í útvarpi og sjónvarpi. Sigurður var frumkvöðull í náttúruvernd á Íslandi og vinsælt vísnaskáld. Textar hans eru enn sungnir, svo sem Vorkvöld í Reykjavík og María, María.

Í október gaf Náttúruminjasafn Íslands út ævisögu Sigurðar, Mynd af manni, í tveimur bindum, skráð af Sigrúnu Helgadóttur, kennara, líffræðingi og rithöfundi sem hefur sérhæft sig í náttúruvernd og umhverfismennt. Bókin hefur hlotið gríðargóðar viðtökur og er tilnefnd til bæði Íslensku bókmenntaverðlaunanna og Fjöruverðlaunanna, sem veitt verða á næstu mánuðum. Bókina má nálgast í helstu bókaverslunum landsins og á vefsíðu Pappýrs á pappyr.com.

Í dagbók sína dagana 10. og 11. september 1958 skrifaði Sigurður kvæðið um hana Maríu innan um niðurstöður mælinga á hitastigi, snjódýpt og fleiru.
Gufur stigu upp úr heitu hrauninu í Öskju sumarið 1962 þegar þangað var farið í rannsóknaleiðangur.

Stari

Stari

Stari (Sturmus vulgaris)


Stari er þéttvaxinn, dökkur spörfugl, á stærð við skógarþröst og býr gjarnan í nábýli við manninn. Hann hefur langan, oddhvassan gogg og fremur flatt enni, stutta, þríhyrnda, oddhvassa vængi og stutt og breitt stél. Í sumarfiðri er hann svartur með bláan, grænan og fjólubláan gljáa. Er lítillega doppóttur, aðallega að ofan, sterkari gljái er á karlfuglinum. Á veturna er hann alsettur fínlegum doppum, ljósbrúnum um bak en hvítum um kvið. Doppurnar eru ljósir fjaðraendar sem eyðast á útmánuðum. Ungfugl er grábrúnn með ljósa kverk og rákir á bringu og kviði, hann fær fullorðinsbúning um haustið. Goggurinn er gulleitur á sumrin en brúnn á veturna. Fætur eru rauðbrúnir og augu dökk.

Starinn flýgur beint, blakar vængjunum hratt eða lætur sig svífa og er auðþekktur á fluglagi og lögun. Hann syngur á setstað með lafandi eða skjálfandi vængi og úfnar hálsfjaðrir, einnig á veturna. Hann situr hnarreistur og hleypur eða gengur á jörðu niðri en hoppar ekki eins og þrestir. Stari er ávallt félagslyndur og oft í stórum hópum við náttstaði.

Söngrödd starans er breytileg, oftast fremur skræk og ískrandi. Hann er mikil hermikráka og getur jafnvel lært orð og stef. Margar sögur eru til um þessa hæfileika starans, allt frá því að hann hermi eftir öðrum fuglum, hringitónum gemsa og vélsögum yfir í fugla með talsverðan orðaforða.

Stari að vetri á Stokkseyri.

Syngjandi stari í Þórshöfn í Færeyjum.

Nýfleygur staraungi í Borgarnesi.

Lífshættir

Starinn lifir á fjölbreyttri fæðu: skordýr og köngulær eru mikilvæg og fæða þeir ungana á þeim. Hann tekur einnig ber, bæði í mó og görðum, sem og önnur fræ og aldin. Hann leitar í fjörur eftir æti, sömuleiðis öskuhauga og skólpræsi. Starar sækja í garða þar sem fuglum er gefið og eta flest allt sem lagt er út, síst þó korn.

Kjörlendi stara er þéttbýli ýmiss konar og sveitabæir. Hann verpur í ýmiss konar mannvirkjum og varðkössum en varp í klettum og hraunum hefur aukist á síðustu árum. Hreiðrið er grófgert, úr tágum, sinu, fjöðrum og drasli, og staðsett í holum undir þakskeggjum, veggjum, hreiðurkössum og jafnvel í yfirgefnum vinnuvélum og skipum, og klettaskorum. Urptin er 4-6 egg, álegutíminn er um tvær vikur og ungarnir eru þrjár vikur í hreiðrinu, þeir eru oftast alfleygir þegar þeir yfirgefa það. Verpur stundum tvisvar á sumri. Starar af stórum svæðum nátta sig saman, oftast í grenilundum eða háum byggingum.

Stari að bera í unga á Stokkseyri.

Útbreiðsla og stofnstærð

Starinn er staðfugl. Hann hóf að verpa í Hornafirði um 1940. Hann hóf varp í Reykjavík um 1960 og hefur breiðst hægt út þaðan. Aðalútbreiðslusvæði hans er á suðuvestanverðu landinu og þaðan uppá Snæfellsnes og austur í Mýrdal. Hann er sestur að á Akureyri og víðar í þéttbýli á Norðurlandi, t.d. Hvammstanga, Sauðárkróki og Siglufirði; og er að þreifa fyrir sér á Austurlandi. Hann er aftur kominn til Hornafjarðar, eftir nokkurt hlé. Stofninn er talinn vera um 10.000 pör. Stari verpur víða um heim, bæði á norður- og suðurhveli, þar sem hann er innfluttur.

Hilmar J. Malmquist kynnir starfsemi Náttúruminjasafnsins fyrir gestum

Þjóðtrú, sagnir… og óværa

Víðast hvar í Evrópu er starinn talinn boða gleði og hamingju. Hér er því á annan veg farið, hann er víða illa þokkaður og stafar það af nábýli hans við manninn. Þegar starinn nam land á Innnesjum um 1960, gerði hann sér gjarnan hreiður í loftræstiopum og álíka stöðum. Það varð til þess að óværan í hreiðrinu, flóin, átti greiða leið inní híbýli manna. Þó að mestu hafi verið komið í veg fyrir þetta, loðir það enn við starann, að hann sé „grálúsugur“. Sníkjudýr það sem stundum leggst á folk, er hænsafló, Ceratophyllus gallinae, sem m.a. lifir á staranum. Flær og önnur óværa er á öllum fuglum og er staranum oft kennt um, þó flærnar séu komnar af þröstum, maríuerlum eða öðrum fuglum, sem lifa í nábýli við fólk. Dúnfló úr æðarhreiðrum plagar gjarnan dúntekjufólk. Best er að loka öllum opum, sem starinn kemst innum, þegar ungar eru farnir eða áður en hann verpur, því starinn er alfriðaður og ólöglegt að hrófla við hreiðri hans. Setja má upp varpkassa í tré, á hús fjarri gluggum eða á skúra og útihús, fáir fuglar eru jafn lifandi og skemmtilegir og starinn. Ef fólk fær flóabit, er um að gera að klóra sér ekki, það má setja krem á bitin og þau eru horfin eftir 3-4 daga. Menn hafa ekki mært starann í ljóðum og bundnu máli hér á landi, allavega ekki enn sem komið er. Svo við leitum til gömlu herraþjóðarinnar og ástkærrar, ilhýrrar dönskunnar eftir kvæði um staran.

 

Stæren

Hann kommer med Stæren, han dvæler med den
i Danmark – med Stæren han gaar.
Hvor tit forynger, naar Stæren synger,
dit Hjerte sig endnu en Vaar?

Úr kvæðinu Stæren eftir Johannes V. Jensen, útg. 1915.

Starahreiður í varpkassa á Stokkseyri.

Starahópur við náttstað í Skógræktinni í Fossvogi.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson

Gosið í Geldingadölum á 6 mánuðum

Gosið í Geldingadölum á 6 mánuðum

Horft í suðaustur yfir Víti og Öskjuvatn.

Eldgosið í allri sinni dýrð í maí.

Gosið í Geldingadölum á 6 mánuðum

Gosið í Geldingadölum hefur nú staðið í 6 mánuði og þó það sé stuttur tími í jarðsögulegum skilningi er þetta gos nú orðið hið lengsta á Íslandi á 21. öldinni. Gönguleiðin að gosinu varð fljótt ein vinsælasta gönguleið landsins, útsýnisflug með þyrlum hafa aldrei verið vinsælli og margir hafa kveikt á beinu streymi vefmyndavéla frá gosstöðvunum heilu og hálfu dagana.

Gostíminn hefur verið kaflaskiptur – ótímabæru andláti gossins hefur oft verið spáð og enn heldur það áfram að heilla almenning og koma jarðvísindamönnum á óvart.  Jarðskjálftahrinan sem staðið hafði lengi fór vart framhjá íbúum á Reykjanesi, en eftir mikinn hristing í meira en 50 þúsund jarðskjálftum hófst eldgos í Geldingadölum þann 19. mars s.l. Fyrsti mánuðurinn einkenndist af hraunflæði út frá upphaflega gosstaðnum og tveir gígar hlóðust upp austan við Fagradalsfjall. Þessir gígar sameinuðust svo er leið á mánuðinn.

Askja í Dyngjufjöllum. Öskjuvatn fyllir yngstu öskjuna og má sjá móta fyrir hinum eldri. Suðurbotnar eru merktir með gulum punkti. (Gervitunglamynd frá NASA).

Fyrstu gígarnir 21. mars.

Í apríl náðu jarðfræðingar fyrst að safna gjóskusýnum við gosstöðvarnar, meðal annars vikri og nornahárum. Apríl einkenndist af miklum sviptingum, en dagana 5. –13. apríl opnuðust nýjar sprungur og gosop. Hraun rann í tilkomumiklum hraunfossum niður í Merardali og einnig til austurs úr Geldingadölum. Virkni gíganna var ansi breytileg og í lok apríl var lítil sem engin virkni nema í nýjustu gígunum.

Yngsti gígurinn tók forystuna í maí. Þar var virknin mest og einkenndist af púlsum þar sem kvikustrókurinn tók sér hlé á milli kröftugra stróka. Um miðjan maí voru reistir varnargarðar norður af Nátthaga til að reyna að hindra að hraunið myndi flæða yfir Suðurstrandarveg. Nokkrum dögum síðar, þann 22. maí, fór hraunið yfir garðana og byrjaði að flæða niður í Nátthaga.

 

Í byrjun júní var hraunbreiðan orðin um 3 km2 en 10. júní breyttist virkni gossins, strókavirknin hætti og kvika tók að streyma jafnt og þétt úr gígnum. Hraun hélt áfram að renna í Nátthaga og í byrjun mánaðar lokaðist gönguleiðin upp á aðal útsýnishólinn yfir gosið sem hafði þá fengið nafnið Gónhóll.

Virkni gossins breyttist enn í júlí og varð óstöðugri og með lengri hléum. Hraunflæði hélt þó áfram niður í Merardali og flatarmál hraunbreiðunnar var orðið 4.3 km2.

Í ágúst lék gosið við svokallaðar B-manneskjur og unglinga. Virknin var lítil á daginn, en seinnipart dags hófust svo tilkomumiklar sýningar sem stóðu oft fram á nætur.

Brotsár eftir berghlaup í Suðurbotnum í júlí 2014.

Úfið hraunið breiðir úr sér.

Í byrjun september var gosvirkni lítil. Gas hélt þó áfram að rjúka úr gígnum og í myrkrinu mátti sjá glóandi kviku. Spurningar vöknuðu um hvort goslok væri í aðsigi. Eftir rúmlega vikulangt hlé, sem var það lengsta sem orðið hafði frá upphafi goss, tók gosvirkni við sér á nýjan leik þann 11. september. Við nánari athugun á þessari atburðarás kom í ljós að gosrásin upp í gíginn hafði stíflast og gosið því verið virkt allan tímann.

Ómögulegt er að spá fyrir um hvernig eldgosið í Geldingardölum muni þróast eða hvenær því lýkur. Eitt er víst: Gosið heldur áfram að heilla innlenda sem erlenda gesti og nú þegar farið er að rökkva magnast sjónarspilið enn frekar.