Brandugla

by Snæbjörn Guðmundson | 1.06.2017 | Fugl mánaðarins

Brandugla (Asio flammeus)

Brandugla í Tjarnarbyggð (Síberíu) í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Branduglan er eina uglan sem finnst hér á landi í einhverjum mæli. Tvær aðrar tegundir ugla verpa hér sennilega reglulega, en eru sjaldgæfar og tiltölulega lítið er vitað um lífshætti þeirra. Ástæðan fyrir fáum tegundum af ættbálki ugla (Strigiformes) miðað við grannlöndin er fábreytt nagdýrafána, en nagdýr eru alfæða flestra ugla.

Útlit og atferli

Brandugla er eina uglan sem verpur að staðaldri hér á landi. Hún er móbrún að ofan með ljósum dílum, þéttar langrákir eru á bringu og dreifðari rákir á kviði. Hún er með kringlótt, ljóst andlit, dökkar augnumgjarðir og lítil fjaðraeyru sem hún reisir stundum. Vængir eru langir, ljósari að neðan, með dökku mynstri á og við vængbrodda. Stélið er þverrákótt. Hún virðist ljós á flugi. Goggurinn er svartur, stuttur og krókboginn, fætur ljósir og fiðraðir með svörtum, beittum klóm. Augu eru skærgul.

Flug branduglu er nokkuð rykkjótt og vængjatökin silaleg, en þó er hún fimur flugfugl og getur verið snögg. Hún svífur oft með vængina lítið eitt fram- og uppsveigða. Hún er einfari sem sést helst í ljósaskiptunum, en getur þó sést á daginn, sérstaklega á ungatíma. Er venjulega þögul, en á varpstöðvum heyrist stundum hátt væl eða endurtekið, djúpt kurrandi stef. Einnig heyrast vængjasmellir.

Brandugla við Mývatn.

Brandugla með fjaðraeyrun sperrt að vetrarlagi á Stokkseyri.

Brandugla við Mývatn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Lífshættir

Aðalfæða branduglu eru hagamýs, hún flýgur hljóðlaust lágt yfir landi, skurðum eða kjarrlendi þar sem músa er að vænta. Veiðir einnig úr talsverðri hæð, t.d. yfir melgresi. Tekur einnig smáfugla, fullorðna og unga.

Branduglan verpur í lyngmóum, kjarri eða graslendi, oft þar sem blautt er. Hreiðrið er oftast falið í lyngi eða runna. Ungar klekjast ekki samtímis og geta verið mjög misstórir. Eggin eru 4‒8, útungunartíminn er um fjórar vikur og ungarnir verða fleygir á 4‒5 vikum. Branduglan heldur sig á veturna í skóglendi og görðum þar sem hagamýs er að finna.

Brandugla í Friðlandi Fuglaverndar í Flóa.

Branduglupar í Friðlandinu í Flóa. Annar fuglinn er með bráð, sem líklega er óðinshani. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Brandugla með húsamús í snjókomu á Stokkeyri. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Kjói ræðst á branduglu með bráð (óðinshana) í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Brandugluhreiður með þremur ungum og tveimur eggjum í Friðlandi Fuglaverndar í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Nýfleygur brandugluungi í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Útbreiðsla og stofnstærð

Branduglan hóf að verpa hér í upphafi síðustu aldar, að því talið er, og verpur nú dreift á láglendi í öllum landshlutum, síst þó á Vestfjörðum og Suðausturlandi. Hún er algengust frá Eyjafirði austur í Öxarfjörð, á vestanverðu Suðurlandsundirlendi og frá Innnesjum og upp í Borgarfjörð. Branduglu hefur fjölgað á síðustu áratugum og er það rakið til aukinnar kornræktar og fjölgunar hagamúsa, en mýsnar eru miklar kornætur. Þó sveiflast stofninn nokkuð. Á athugunarsvæði í Flóa og Ölfusi er fjöldinn frá fjórum og í átta pör. Varpstofninn er talinn vera um 500 pör.

Brandugla er að mestu farfugl. Vetrarstöðvar farfuglanna eru í Vestur-Evrópu, aðallega á Bretlandseyjum að því talið er. Brandugla er útbreidd og verpur víða um heim.
Eyrugla og snæugla

Eyrugla (Asio otus) er náskyld og mjög lík branduglu. Sérstaklega er erfitt að aðgreina þær á flugi, en þar koma til einkenni eins og litur fjaðra á undirvæng o.fl. Eyrugla hefur verið nær árviss hér á landi, aðallega að haust- og vetrarlagi. Hún er tíðust í nóvember‒desember, en hefur þó sést í öllum mánuðum og um land allt. Hreiður eyruglu fannst á Suðurlandi árið 2003, þar sem hún hafði líklega orpið áður og einnig síðar. Eitt og annað bendir því til að hún sé að nema hér land.

Hún er skógarfugl og mjög lík branduglu, auðgreind á löngum fjaðraeyrum sem sjást þegar fuglinn situr. Andlitið er kringlóttara en á branduglu, fjaðrakransar og augu eru appelsínugul, ekki gul eins og á branduglu. Rákóttir vængbroddar neðan á vængjum (svartir á branduglu) og rákóttur kviður aðgreinir fuglana á flugi. Hún er útbreiddur varpfugl um allt norðurhvel jarðar.

Eyrugla á varpstað á Suðurlandi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Snæugla (Bubo scandiacus) hefur orpið á miðhálendinu og öðrum afskekktum, hálendum landshlutum í áratugi. Flest bendir til að hún verpi eða reyni varp árlega hér á landi.

Þjóðtrú og sagnir

Íslensk þjóðtrú geymir ekki margt um brandugluna. En uglur og þá aðallega skógaruglur, eru þekkt minni í margvíslegri þjóðtrú erlendis.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Kjói

by Snæbjörn Guðmundson | 4.05.2017 | Fugl mánaðarins

Kjói (Stercorarius parasiticus)

Ljós (skjóttur kjói) í Friðlandi Fuglaverndar í Flóa.

Kjóinn er af kjóaætt og af ættbálki strandfugla, eins og vaðfuglar, máfar, þernur, svartfuglar og fleiri fuglar. Þrír nánir ættingjar hans halda sig hér, skúmur (Catharacta skua) er varpfugl, fjallkjói (Stercorarius longicaudus) er umferðarfugl og sjaldgæfur varpfugl og ískjói (Stercorarius pomarinus) er umferðarfugl eða fargestur.

Útlit og atferli

Kjóinn er mun minni en skúmurinn. Langar oddhvassar miðfjaðrir sem skaga 5−10 cm aftur úr stélinu eru einkennandi. Tvö litarafbrigði eru af kjóa, dökkt og ljóst, en ýmis millistig eru þekkt. Dökkur kjói er að mestu móbrúnn, með svartleita kollhettu, vængi og stél. Ystu handflugfjaðrir eru með hvítum stöfum sem mynda hvítar skellur utarlega á væng og eru meira áberandi á undirvæng. Ljós eða skjóttur kjói er ljós á vöngum, hnakka, bringu og kviði, dökk kollhetta áberandi, oft með dökku bringubelti. Vængir og stél eru eins og á dökkum fugli. Dökkir kjóar eru algengari, en ljósir kjóar hlutfallslega algengari norðanlands en sunnan. Ungfuglar eru mismunandi, venjulega brúnflikróttir, með stuttar miðfjaðrir stéls. Goggur er svartur, ljósari við rót og fætur svartir, augun dökk.

Dökkur og ljós kjói í Friðlandinu í Flóa.

Dökkur kjói á flugi yfir Friðlandi Fuglaverndar í Flóa.. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Ljós (skjóttur) kjói. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Ljós og dökkur kjói á tjörn í Öræfum. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Dökkur kjói í dæmigerðu búsvæði á Brunasandi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Kjóinn gefur frá sér vælandi nefhljóð sem minnir á ritu. Vængir hans eru langir og hann er rennilegur og flugfimur fugl. Hann ver hreiður sitt og unga af mikilli ákefð.

Lífshættir

Kjóinn eltir uppi aðra fugla, einkum kríu, ritu, lunda og fýl, þreytir þá og neyðir til að sleppa eða æla æti sínu, sem oft er sandsíli og loðna. Er hann þá snöggur að grípa fenginn á lofti.  Lifir einnig á skordýrum, fuglsungum og eggjum.

Hann verpur í margs konar kjörlendi frá fjöru til fjalls, mýrum, móum, hálendisvinjum og jafnvel jökulskerjum. Getur myndað dreifðar byggðir á söndum og aurum jökuláa. Hreiðrið er lítilfjörleg dæld í mosa eða annan gróður. Eggin eru tvö, álegutíminn er um fjórar vikur og unginn verður fleygur á mánuði.

Kjóahreiður í mosaþembu á Brunasandi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Nýfleygur kjóaungi í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Kjói reynir að stela æti frá kríu yfir Jökulsá á Breiðamerkursandi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Kjóinn og spóinn

Fjandvinirnir kjói og spói eru hvergi algengari en á grónum söndum með lágum gróðri og mosaþembum, með rekju inná milli, eins og víða er á t.d. Suðurlandi. Þeir eiga í stöðugum erjum á varpstöðvunum. Kjóinn er þekktur eggjaræningi og spóinn ver sitt, en kjóinn á líka til að ráðast á spóann. Einhvern hag hljóta báðir að hafa af því að búa í þessu nábýli.

Spói ræðst á kjóa á Brunasandi.

Fjallkjói

Þessi náfrændi kjóans hefur verið að þreifa fyrir sér með landnám á undanförnum árum. Fjallkjói er árviss fargestur hér á leið til og frá varpstöðvum á norrænum slóðum, á freðmýrabeltinu kringum Norðurskautið og vetrarstöðvum í sunnanverðu Atlantshafi. Næst okkur verpa fjallkjóar á Grænlandi og upp til fjalla í Skandinavíu og lifa aðallega á læmingjum. Fjallkjóar hafa orpið á Norðurlandi frá 2003, þó rökstuddur grunur sé um varp talsvert fyrr. Fjallkjói líkist ljósum kjóa (dökka litarafbrigðið er fátítt), en er minni og nettari, með afar langar miðfjaðrir í stéli. Ískjói er aftur á móti stærri og þreknari en kjói, með langar, undnar stélfjaðrir, ljósa litarabrigðið er mun algengari en það dökka.

Fjallkjói á varpstað á Norðurlandi.

Ískjói á flugi við Hafnarberg hjá Þorlákshöfn.

Útbreiðsla og stofnstærð

Kjói finnst um land allt upp í 700 m hæð yfir sjó. Hann er farfugl sem eyðir vetrinum á Suður-Atlantshafi, sunnan miðbaugs. Varpheimkynni hans eru allt umhverfis norðurheimskautið og við Norður-Atlantshaf suður til Skotlands. Íslenski varpstofninn er talinn vera um 11.000 varppör.

Þjóðtrú og sagnir

Kjóinn var talinn spáfugl, þegar hann vældi mikið, boðaði það votviðri og var hann þá kallaður vætukjói. Þungaðar konur áttu ekki að leggja sér egg hans til munns sagði Jón lærði Guðmundsson. Ennfremur átti kjóinn að vera hálfbróðir kríunnar.

Kveðskapur

Ingimar og Emilía,
ekki munu þau héðan flýja
þau eru eins og kjói og kría;
kann ég þau ekki sundur stía.

Eftir Jóhannes úr Kötlum.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Lómur

by Snæbjörn Guðmundson | 1.04.2017 | Fugl mánaðarins

Lómur (Gavia stellata)

Lómur magalendir með síli í gogginum.

Lómurinn er af ættbálki brúsa (Gaviiformes) eins og himbrimi, en aðeins fimm tegundir tilheyra þeim ættbálki og búa þær allar á Norðurhveli.

Útlit og atferli

Lómurinn er straumlínulagaður og svipaður frænda sínum, himbrimanum, en þó mun minni og ávallt auðgreindur frá honum á uppsveigðum, grönnum gogginum. Hann er gráleitur, dökkur að ofan en ljós að neðan, með langa, mjóa vængi. Á sumrin er hann grár á höfði og hálshliðum, langröndóttur á afturhálsi og með dumbrauða skellu á framhálsi. Hann er grábrúnn að ofan, bringa, kviður og undirvængir hvít og síðurnar rákóttar. Á veturna er hann hvítur á höfði og hálsi nema með gráan koll og afturháls, grár á baki með hvítum, smágerðum dílum og hvítur að neðan. Ungfugl er svipaður en brúnni og dekkri á baki, höfði og hálsi.

Goggurinn er grannur, oddhvass og lítið eitt uppsveigður, grásvartur en ljósari á veturna. Fætur eru grásvartir, augu rauð, brúnni á ungfugli.

Lómurinn er þungur á sér og fleytir kerlingar þegar hann hefur sig til flugs.

Lómurinn er þungur á sér og þarf því að taka tilhlaup á vatnsborðinu til að ná fluginu. Hálsinn er niðursveigður á flugi og fæturnir skaga langt aftur fyrir stutt stélið og þeir bera þá ekki fyrir sig í lendingu, bremsa með elegans, eins og andfuglar, heldur ástunda magalendingu með talsverðum buslugangi.

Lómurinn er ófær til gangs þar sem fæturnir eru svo aftarlega á búknum. Þeir nýtast þeim mun betur til að ýta fuglinum áfram í kafi, enda er lómurinn sérhæfður kafari og unir sér best á vatni. Lómurinn er eins og svo margar aðrar fiskiætur, langur og mjór með langan, beittan gogg. Nægir að bera hann saman við himbrima, fiskiendur, skarfa og suma svartfugla til að staðfesta þessa sérhæfni. Þegar lómurinn verður fyrir styggð lætur hann sig síga í vatninu, svo aðeins hausinn stendur uppúr.

Lómar sjást stakir eða í litlum hópum. Lómur vælir ámótlega á sundi, en á flugi gefur hann frá sér hávært gargandi kokhljóð, minnir á hása gæs.

Lífshættir

Lómurinn er fiskiæta, á ferskvatni kafar hann eftir hornsíli og smásilungi. Þar sem lómar verpa við smátjarnir sækja þeir sandsíli til sjávar, silung í vötn eða jafnvel flundru í árósa. Á veturna er aðalfæðan smáfiskur eins og sandsíli, smáufsi og loðna. Eitthvað eta þeir krabbadýr og lindýr.

Lómur færir björg í bú. Fengurinn er síli. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Matartími lóma. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Lómurinn verpur við tjarnir, vötn, ár og læki, oftast við eða nærri fiskiauðugum stöðum. Hann myndar sums staðar dreifðar byggðir nærri sjó. Varptíminn er í maí og júní. Hreiðurgerð lómsins er lítilfjörleg, fuglinn verpur tveimur eggjum í grunna skál á tjarnarbakka og skríður hann á maganum að og frá hreiðrinu. Útungunartíminn er um fjórar vikur. Stundum komast báðir ungarnir á legg, en oft bara annar. Þegar ungarnir eru orðnir fleygir, eftir um 6 vikur, fara þeir með foreldrunum til sjávar og læra að afla sér fæðu uppá eigin spýtur. Ungar eru allflestir orðnir fleygir um miðjan ágúst.

Lómshreiður á tjarnarbakka. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Lómur á hreiðri á tjarnarbakka í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Lómur með tvo nýklakta unga. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Ungur nemur gamall temur. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Lómurinn er harður í horn að taka þegar verja þarf hreiður eða unga. Hann fer ekki í „fuglgreinarálit“, en ræðst jafnt á minni endur sem álftir. Lómar og álftir deila oft varpstöðum og er vissara fyrir álftina, sem venjulega kallar ekki allt ömmu sína, að halda sig á mottunni. Lómurinn kafar oft undir álftirnar eða aðra fugla og kemur upp undir þeim með beittan gogginn að vopni.

Hatrammleg átök lóma. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Lómar stíga dans. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Útbreiðsla og stofnstærð

Lómurinn verpur um land allt, en er algengastur við sjávarsíðuna, þar sem hann verpur sums staðar í dreifðum byggðum, en annars eru pörin venjulega stök. Stofninn er talinn vera 1500-2000 pör. Hluti stofnsins flýgur til V-Evrópu á haustin en staðfuglar dvelja að mestu við vestanvert landið á veturna. Grænlenskir varpfuglar hafa hér viðdvöl á leið til vetrarstöðva á Norðursjó og mögulega gætu einhverjir haft hér vetrardvöl. Varplönd eru allt umhverfis norðurheimskautið.

Sennilega er meira af lómi hér við land á veturna heldur en áður var talið, en merkingar með svonefndum dægurritum benda til að lómar sem verpa á Mýrum vestur haldi til við vestanvert landið á veturna. Það er í samræmi við niðurstöður vetrafuglatalninga (jólatalninga) í svartasta skammdeginu; að jafnaði sjást 100-300 fuglar í þessum talningum, flestir við SV-land, en einnig talsvert við Vesturland og Vestfirði. Litlir hópar sjást jafnframt stundum við SA-land, í Berufirði og á Hornafirði. Ég tel, að það sé um tíundi hluti vetrarstofnsins, sem sést á talningunum.

Þjóðtrú og sagnir

Lómurinn er þekktur veðurspárfugl, sbr. nafnið þerrikráka. Það má ráða af hljóðum hans hvort það verður þurrkur eða regn. Jónas frá Hrafnagili segir í Íslenskum þjóðháttum: „Fyrir þurrki gaggar hann og segir: þurrka traf, en fyrir óþurrki vælir hann og segir: marvott. Þegar hann vælir, segir fólk, að nú taki lóminn í lærið, og býst þá við illu.“ Snorri á Húsafelli nefnir einnig veðurspárhæfileika lómsins.

Lómurinn í Friðlandinu í Flóa

Allar myndirnar með þessu greinarkorni eru teknar í Friðlandi Fuglaverndar í Flóa, á austurbakka Ölfusár, skammt norður af Eyrarbakka. Lómurinn er afar áberandi í Friðlandinu og má með sanni segja að hann sé einkennisfugl þess. Lómar fara að sjást á Ölfusárósi í endaðan mars og fljótlega eftir það fara þeir að setjast upp í friðlandinu. Frá vori og allt fram eftir ágúst eru köll lómanna áberandi. Þeir eru hávaðasamastir á kvöldin og morgnanna, stundum fljúga þeir saman í litlum hópum með miklum látum.

Lómur með unga í tunglskini í Friðlandinu í Flóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Lómur verpur við flestar þær tjarnir eða dælir í Friðlandinu, þar sem hann nær að hefja sig til flugs og skipta varppörin tugum. Lómurinn hleypur eftir vatnsfleti til að hefja sig til flugs og þarf því talsverða flugbraut til þess. Lágmarkslengd varptjarnar er sennilega um tíu metrar. Lómar hafa reynt varp við styttri tjarnir, en þeir afræktu allir.

Eftir að Fuglavernd hóf endurheimt votlendis í Friðlandinu með stuðningi Pokasjóðs, hefur lómi fjölgað þar. Fleiri tjarnir eru nú með tæru vatni en áður og álitlegri fyrir lóma og aðra fugla til varps. Þó talsvert sé af hornsílum og smábröndum í tjörnunum, sækja lómarnir aðallega fæðu sína til sjávar, en einnig eitthvað á Ölfusárós. Síli er þeim mikilvæg fæða, eins og svo mörgum íslenskum fuglum.

Aðalhætturnar sem steðja að lómi eru eyðilegging búsvæða, miklir þurrkar, olíuslys á vetrarstöðvum og fæðuskortur. Sílaskorturinn á síðustu árum hefur bitnað á lómunum og hann þurft að snúa sér að fæðu, sem hentar honum illa.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.