by Snæbjörn Guðmundson | 1.05.2018 | Fugl mánaðarins
Teista (Cepphus grylle)
Teista í Flatey á Breiðafirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Teista telst til svartfugla, þeir tilheyra ættbálki strandfugla (Charadriiformes) og allir sömu ættinni, svartfuglaættinni. Svartfuglar afla fæðu sinnar úr sjó, verpa við sjó og ala allan sinn aldur á sjó, nema þegar þeir koma á land til að verpa. Þetta eru langlífir fuglar sem verða seint kynþroska. Svartfuglar sýna maka tryggð, verpa í byggðum og þeir verpa einu eggi nema teista.
Útlit og atferli
Teista er eini íslenski svartfuglinn sem er svartur á kviði. Á sumrin er teistan alsvört, nema með hvítan blett á vængþökum og ljósa, svartbrydda undirvængi. Á veturna er hún ljósari en aðrir svartfuglar, svart- eða grárákótt að ofan, ljósleit að neðan, með svart stél og vængreitirnir minna áberandi. Ungfugl er dekkri, með rákótta vængreiti og dökkan koll. Goggurinn er svartur, mjór og oddhvass, kok og tunga rauð. Fætur eru hárauðir á sumrin en gulir á veturna, augu dökkbrún.
Vængir teistunnar eru fremur stuttir og breiðir, hún flýgur oftast lágt yfir haffleti með hröðum vængjatökum og eru vængreitir þá áberandi. Hegðun svipar til langvíu en teista er hreyfanlegri á landi. Teistur sjást venjulega stakar eða í litlum hópum.
Gefur frá sér hást, sérkennilegt tíst, sem getur verið mjög skerandi. Nafnið er væntanlega komið af þessu tísti.
Teista í Flatey á Breiðafirði.
Teista í Flatey á Breiðafirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Lífshættir
Aðalfæðan er sprettfiskur (skerjasteinbítur), sem hún tekur á grunnsævi. Hún tekur einnig annan smáfisk, eins og sandsíli og marhnút, og hryggleysingja, svo sem krabbadýr, burstaorma og kuðunga.
Teistan heldur sig við strendur og á grunnsævi og leitar sjaldan út á rúmsjó. Verpur stök eða í litlum byggðum í eyjum, höfðum og urðum undir fuglabjörgum. Hreiður eru í klettaskorum, sprungum, undir steinum eða á syllum í hellum. Eggin eru tvö og er útungunartíminn um mánuður, Ungarnir verða fleygir á sex vikum og yfirgefa þeir hreiðurholuna fullvaxta.
Teistuhreiður á Steingrímsfirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Teista með sprettfisk í Flatey á Breiðafirði.
Ung teista í Þorlákshöfn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Útbreiðsla og stofnstærð
Töluvert af íslenskum fuglum, aðallega ungfuglar, hafa vetursetu við Grænland, annars er teistan staðfugl að stórum hluta. Eitthvað af norrænum teistum hefur hér vetrardvöl. Heimkynni teistu eru á norðurslóðum, umhverfis norðurhvel.
Friðun teistu
Í maí fyrir ári skoraði Fuglavernd, Skotvís og Vistfræðifélagið á umhverfisráðherra, að friða teistuna. Teistustofninn er lítill og hefur verið áætlaður 10.000-15.000 varppör, sem samsvarar 51.000-77.000 einstaklingum. Teistum hefur fækkað verulega víða um land og er talið líklegt að þessi stofnstærðartala sé í raun mun lægri. Til dæmis hefur teistu fækkað um 80% í Strandasýslu frá 1959, en einnig í Flateyjum á Breiðafirði og á Skjálfanda. Tölur yfir veidda fugla hafa dregist saman um þriðjung síðastliðna tvo áratugi: úr 4.129 fuglum að meðaltali árin 1995-2002 í 2.740 fugla að meðaltali á ári 2004-2013 skv. veiðitölum.
Leiddar hafa verið líkur að því að fækkun teistu tengist:
1. breytingum á fæðuframboði;
2. ágangi minks í landvörp; og
3. meðafla í grásleppunetum.
Fuglavernd hóf rannsókn á meðafla í grásleppunetum 2015 og sýna frumniðurstöður að teistur ánetjast mest fuglategunda eða allt að 6.700 fuglar árlega. Veiðar á teistu eru ekki sjálfbærar. Umhverfisráðherra, Björt Ólafsdóttir, tók vel í þessa beiðni félaganna og tók friðun teistu gildi 1. september 2017.
Teistur í Steingrímsfirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Teista í vetrarbúningi á Ólafsfirði.
Teista með hrognkelsaseiði í Flatey á Breiðafirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Þjóðtrú
Þjóðtrúin er fremur fáskiptin um teistuna. Þó segir Snorri á Húsafelli að þegar stormur er í nánd, fljúgi hún með tísti kringum skip. Einnig varaði hún við illhvelum með því að setjast á borðstokk skipa og fljúga síðan til lands. Víða taldist ólánsmerki að drepa fullorðna teistu.
Kveðskapur
Teistur í urðum tísta ótt,
telst það furða hvað þær geta.
Við ætisburð að ungum fljótt,
og ekki er þurrð á hvað þær eta.
Eftir Þorstein Díómedesson.
Út um grundir graðhestar,
geitur, hundar, urriðar,
teistur, lundar, tittlingar,
taka undir stemmurnar.
Eftir Þórarinn M. Baldursson.
Myndir og texti: Jóhann Óla Hilmarsson.
by Snæbjörn Guðmundson | 5.04.2018 | Fugl mánaðarins
Sandlóa (Charadrius hiaticula)
Vaðfuglar tilheyra allir sama ættbálki, strandfuglum (Charadriiformes), ásamt máfum og svartfuglum. Þó einkenni margra þeirra sé langur goggur, háls og langir fætur, eru nokkrir með stutta fætur og gogg, þar á meðal fuglar sem tilheyra lóuættinni, sem hér á landi eru sandlóa og heiðlóa. Þeir sækja meira í þurrlendi heldur en margir vaðfuglar með lengri gogg. Vaðfuglar helga sér óðul og verpa pörin stök. Ungarnir eru bráðgerir og yfirgefa hreiðrið strax og þeir eru orðnir þurrir. Hjá flestum vaðfuglum ala báðir foreldrarnir önn fyrir ungunum.
Útlit og atferli
Sandlóa er með minnstu vaðfuglum hér, álíka stór og sendlingur og lóuþræll, og er hálsstutt og fremur kubbslega vaxin. Hún er grábrún að ofan en hvít að neðan, á sumrin með hvítan kraga um hálsinn og svart belti þar fyrir neðan, einnig svarta grímu um augu en er hvít á enni. Karlinn er ögn litsterkari en kerlan. Sandlóa hefur hvít vængbelti sem sjást vel á flugi. Stél og gumpur eru dökk með hvítum jöðrum. Ungfugl og fullorðin sandlóa í vetrarbúningi eru litdaufari, ungfuglar eru með ljósum fjaðrajöðrum að ofan („hreistraðir“), bæði með grábrúna grímu og bringubelti.
Rauðgulur goggurinn er stuttur og svartur í oddinn, alsvartur á ungfugli. Fætur eru einnig rauðgulir en augun dökk. Röddin er hljómþýð, söngurinn endurtekið vell.
Sandlóuhjón í í Eyrarbakkafjöru, karlinn nær.
Sandlóukarlar í erjum í Eyrarbakkafjöru.
Sandlóuerjur í Eyrarbakkafjöru. Þær eru að slást um besta fæðusvæðið.
Lífshættir
Þessi litli fugl er fjörlegur og kvikur. Hann er vænglangur og flýgur yfirleitt hratt og lágt og með reglulegu vængjablaki. Sé reynt að nálgast hreiður eða unga sandlóunnar, barmar hún sér og þykist vera vængbrotin, til að draga að sér athyglina og lokka óvininn burt. Fremur félagslyndur utan varptíma.
Sandlóa tínir skordýr, krabbadýr, orma og lindýr af jörðinni eða úr fjörum, t.d. þangflugulirfur, doppur, mýlirfur og marflær. Við fæðunám er hún mjög kvik, hleypur um og skimar eftir æti, stoppar, hremmir bráðina og er svo rokin af stað aftur.
Sandlóa heldur sig einkum á sendnu landi og í möl, bæði við sjó og á melum og áreyrum inn til landsins. Hreiðrið er dæld í möl eða sand, óhulið, fóðrað með smásteinum og skeljabrotum. Eggin eru venjulega fjögur eins og hjá flestum vaðfuglum. Útungunartíminn er um 24 dagar og ungarnir eru álíka lengi að verða fleygir. Utan varptíma dvelur sandlóan á leirum og í sandfjörum.
Sandlóa á hreiðri á Stokkseyri.
Sandlóuhreiður á Stokkseyri.
Sandlóa barmar sér við hreiður í Breiðavík.
Sandlóuungi í Kollafirði á Ströndum.
Ung sandlóa í Eyrarbakkafjöru.
Útbreiðsla og stofnstærð
Sandlóa er alger farfugl. Hún verpur dreift um land allt, en er algengust við sjávarsíðuna. Hún er einn útbreiddasti fugl landsins, en er alls staðar fremur strjál. Stórir hópar fugla sem verpa á Grænlandi fara hér um vor og haust. Vetrarstöðvar eru með ströndum fram á Bretlandseyjum, í Vestur og Suðvestur-Evrópu (Frakklandi og Pýreneaskaga) og Vestur-Afríku, frá Marokkó suður til Gambíu. Sandlóan verpur auk þess í N-Evrópu og Síberíu, allt austur að Beringssundi og NA-Kanada. Talið er að um 20-30% af heimsstofni sandlóu verpi hér á landi og er hún því íslensk ábyrgðartegund.
Kveðskapur
Sandló lipur fótafim,
fyrirglepur eggjavörgum.
Hleypur tifur harða rim,
Hennar svipur þekkt er mörgum.
Eftir Þorstein Díómedesson.
Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson
by Snæbjörn Guðmundson | 1.03.2018 | Fugl mánaðarins
Heiðagæs (Anser brachyrhynchus)
Heiðagæsahjón að vori í Möðrudal. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Til andfugla (Anseriformes) teljast svanir, gæsir og endur, sem öll tilheyra sömu ættinni, andaætt (Anatidae). Íslensku gæsirnar eru fimm, þar af eru tvær eingöngu fargestir, margæs og blesgæs; tvær eru reglulegir varpfuglar, heiðagæs og grágæs; þriðji fargesturinn er jafnframt nýr varpfugl (helsingi). Nákvæmlega er fylgst með stofnstærðum gæsa og álftar á vetrarstöðvum þeirra á Bretlandseyjum og hérlendis, eftir því sem við á.
Álftir, gæsir og gásendur parast til langframa. Kvenfuglinn ungar út eggjunum, karlinn stendur vakt og hjónin sjá saman um að ala önn fyrir ungunum. Hjá öndum sér kollan ein um útungun og ungauppeldi, en steggirnir safnast í hópa til að fella flugfjaðrir. Ungar andfugla eru bráðgerir. Eitt af sérkennum andfugla er að þeir fella fjaðrir síðsumars, þar á meðal flugfjaðrir og verða því ófleygir um tíma. Flugfjaðrir í vexti (líka nefndar blóðfjaðrir) eru mjög blóðríkar og blæðir úr þeim ef fuglarnir verða fyrir einhverju hnjaski. Því er talað um að fuglarnir séu í sárum eða særist á þessum tíma. Fullorðnu fuglarnir verða oft fleygir að nýju um svipað leyti og ungarnir verða fleygir.
Heiðagæsir í sárum í Þjórsárverum. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Heiðagæsahjón á hreiðri í Þúfuveri, einu Þjórsárvera.
Heiðagæsahreiður í Þúfuveri. Arnarfell og Arnarfellsjökull fjær. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Heiðagæsahjón með unga í Herðubreiðarlindum.
Heiðagæsahjón með ungahóp við Héraðsvötn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Útlit og atferli
Heiðagæs er einn af einkennisfuglum miðhálendisins. Hún er nokkru minni en grágæs og hálsinn hlutfallslega styttri. Höfuð og háls eru kaffibrún og skera sig frá blágráum búknum. Hún er ljósari, með fölbleikum blæ á neðanverðum hálsi og bringu, niður á kvið. Undirstél og undirgumpur eru hvít, síður dökkflikróttar. Framvængur er blágrár, dekkri en á grágæs. Fullorðinn fugl og ungfugl eru svipaðir, ungfugl þó dekkri. Gassinn, karlinn, er sjónarmun stærri en gæsin. Goggur er stuttur með breytilegu svörtu og bleiku mynstri. Fætur eru bleikir og augu brún. Gefur frá sér hvellt, gaggandi skvaldurhljóð, gassinn er skrækari en gæsin.
Heiðagæs er félagslynd á öllum tímum árs. Hún flýgur með hröðum vængjatökum og í þéttum hópum, byltir sér meira og er léttari á flugi en grágæs. Lítið höfuð og stuttur háls eru einkennandi á flugi.
Lífshættir
Heiðagæsin er grasbítur eins og aðrar gæsir, sækir nokkuð í ræktarland á vorin, en bítur annars einkum mýragróður: starir, svo sem hálmgresi og fífu, einnig elftingar og kornsúru. Síðsumars leggst hún í berjamó og kornsúrurætur.
Varpstöðvarnar eru í votlendum hálendisvinjum, meðfram ám og lækjum, oft í gljúfrum. Heiðagæs gerir sér hreiður á þúfnakolli eða annarri mishæð, eða á klettasyllu, og klæðir að innan með stráum og dúni. Sami hreiðurstaður er oft notaður ár eftir ár. Urptin er 4-5 egg, álegan um fjórar vikur og ungarnir verða fleygir á um átta vikum.
Hluti gæsanna hefur viðdvöl á láglendi á fartíma, aðallega á vorin og þá oftast í ræktuðu landi. Ef snjóalög leyfa, flýgur stór hluti þó rakleitt inn á hálendið á vorin og tekur sig þaðan upp á haustin.
Útbreiðsla og stofnstærð
Heiðagæs er farfugl. Aðalvarpstöðvarnar eru á hálendinu en heiðagæs hefur verið að breiðast út niður með helstu stórám og víðar og verpur nú sum staðar á láglendi, allt niður undir sjávarmál. Henni hefur fækkað í Þjórsárverum, sem voru lengi stærsta heiðagæsavarp í heimi og hafa gæsirnar flutt sig norður fyrir Hofsjökul, í Guðlaugstungur. Þar er nú langstærsta heiðagæsavarp í heimi, rúmlega 23.000 pör. Stærstu fjaðrafellistöðvarnar eru á Eyjabökkum, við norðaustanverðan Vatnajökul.
Vetrarstöðvar heiðagæsar eru í Skotlandi og Norður-Englandi. Meirihluti íslenskra geldfugla fer til Grænlands í lok júní til að fella flugfjaðrir og grænlenskir varpfuglar fara um Ísland vor og haust. Íslensk-grænlenski stofninn hefur stækkað mjög á undanförnum áratugum, úr 23.000 fuglum árið 1952 í 390.000 fugla haustið 2014. Annar stofn er á Svalbarða.
Það má merkja loftslagsbreytingar á komutíma heiðagæsa, þær koma nú þremur vikum fyrr en fyrir 25-30 árum. Það stafar samt líklega meira af breyttum aðstæðum á vetrarstöðvum, heldur en hér á landi.
Heiðagæsahjón á Vopnafjarðarheiði í vorhreti. Gæsirnar þurfa stundum að bíða eftir að hláni og vorið komi af alvöru, áður en þær geta hafið varp. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Sagan
Í Þjórsárverum má víða finna gæsaréttir á hæðum og öldum, sem eru taldar vera frá 17. öld eða eldri. Þá var gæsunum smalað ófleygum, eða meðan þær voru í sárum og áður en ungarnir urðu fleygir, í réttir og þær drepnar. Á þessum tíma leita gæsirnar uppá miðshæðir, verði þær fyrir styggð og hafa vísindamenn notfært sér þessa hegðun gæsanna til að fanga þær til merkinga á undanförnum árum. Gísli Oddsson Skálholtsbiskup (1593-1638) lýsir þessum veiðum í riti sínu Undur Íslands, en elstu heimildir eru sennilega úr Hrafnkelssögu Freysgoða.
Eftir að gæsaveiðunum var hætt, er eins og vitneskjan um gæsirnar týnist og þær hverfa af sjónarsviðinu í um 250 ár. Það er fyrst árið1929 sem heiðagæsir finnast á hreiðrum í Krossárgljúfri innaf Bárðardal og varpið í Þjórsárverum er ekki kannað fyrr en 1951, í frægum leiðangri sem Peter Scott og James Fisher rituðu um í bókinni A Thousand Geese. Bókin er tileinkuð Finni Guðmundssyni, fuglafræðingi, sem var einn leiðangursmanna.
Heiðagæsahópur að vorlagi í Lóni. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Þjóðtrúin
Það eru því lítið um heiðagæsina í íslenskri þjóðtrú, helst eitthvað sem tengt er gæsum almennt, eins og að þær viti óveður í rassinn á sér og hvæs gæsa sé skaðlegt og jafnvel banvænt.
Kveðskapur
Morgunn
Tvær heiðagæsir út í frelsið fljúga,
— í fjöðrum þeirra súgur vorsins dynur,
og önnur segir: Sjáðu, kæri vinur!
Við silfurtæran læk er mosahrúga.
Þar fjórir ungar blunda og brosa í draumi.
Ó, börnin okkar! gæsahjónin kvaka
og skreppa burt og skunda svo til baka,
og skuggar þeirra kvika á möl og straumi.
Og nakin fjöllin ljóma á ýmsar lundir
og lauga sig í tærri vestankælu.
Og gæsamamma gargar hátt af sælu
og gæsapabbi tekur hrifinn undir.
Nú setjast þau við hreiðrið hjá þeim fjórum
og horfa þarna í morgunfriðnum bláa
á dúnhnoðra, veika og vængjasmáa,
— loks vakna þeir og depla augum stórum.
Og sólin vakir öræfunum yfir
og áfram rennur glaðvær lækjarsprænan.
Og ástin litar mosann gráa grænan
og gefur tóninn öllu því, sem lifir.
Eftir Jóhannes úr Kötlum.
Ljósmyndir og texti eru Jóhanns Óla Hilmarssonar.
by Snæbjörn Guðmundson | 1.02.2018 | Fugl mánaðarins
Glókollur (Regulus regulus)
Glókollur í Grímsnesi.
Spörfuglar (Passeriformes) eru langstærsti ættbálkur fugla, en um 60% hinna rúmlega 9700 fuglategunda sem þekktar eru í heiminum tilheyra þessum ættbálki. Það eru þó aðeins níu tegundir spörfugla sem verpa hér á Íslandi í einhverjum mæli og fáeinar til viðbótar eru sjaldgæfir eða óreglulegir varpfuglar. Einangrun landsins, skógleysi og vætusöm veðrátta eru taldar helstu ástæður fyrir þessum rýra hlut spörfugla í íslenskri fuglafánu.
Með aukinni skógrækt hefur þeim fuglum fjölgað sem hafa orpið hér. Hin torsótta farleið til og frá landinu, 800 km yfir opið haf, veldur því m.a. að litlir stofnar farfugla eiga erfitt uppdráttar. Það eru vafalaust mikil afföll í hafi af þeim fuglum sem ekki geta sest á sjó til að hvíla sig, svo sem meðal spörfugla og smávaxinna vaðfugla, enda eru stofnar gamalgróinna, smávaxinna íslenskra farfugla stórir og sterkir og þola því nokkur afföll. Þeir fuglar sem hafa numið hér land undanfarin hundrað ár eða svo og eru jafnframt farfuglar, eru aðallega sundfuglar og geta sest á sjó.
Útlit og atferli
Glókollurinn er minnsti fugl Evrópu, ekki nema 6 g að þyngd. Hann líkist hinum smávöxnu söngvurum, en er áberandi hnöttóttur, hálsstuttur, ólífugrænn að ofan, grænleitur á síðum, með gula kollrák og svartar rendur hvora sínu megin við hana. Hann er án brúnarákar. Tvö ljós vængbelti og gulir fjaðrajaðrar á svartleitum vængfjöðrum eru einkennandi. Hluti kollrákar á karlfugli er appelsínugul. Ungfuglar eru án kollrákanna, en vængmynstur er áberandi. Vængir stuttir og breiðir.
Goggur og augu svört, fætur brúnleitir með gular tær.
Glókollur er kvikur og sístarfandi, leitar ætis í trjám, stundum á flugi eða hangandi á hvolfi. Kallið er hátt tíst, á hárri tíðni, sem fer gjarnan framhjá fólki sem komið er á miðjan aldur eða eldra. Söngurinn er hávært, endurtekið tveggja atkvæða hljóð, sem endar með dilli.
Glókollur í Hallskoti í Friðlandinu í Flóa.
Glókollskarl ýfir hnakkatoppinn á óðali í Grímsnesi.
Glókollur í Grímsnesi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Lífshættir
Undirstöðufæða glókolls er grenilús (sitkalús) og stökkmor, en hann tekur einnig önnur smádýr á trjám, eins og köngulær, aðrar blaðlýs, feta, lirfur, púpur og skordýraegg af laufi og barri. Tekur einnig stökkmor af jörðu niðri. Veiðir aðallega á fæti, en andæfir stundum og grípur skordýr. Hann er því liðtækur meindýraeyðir.
Hreiðrið er kúlulaga með tveimur opum, gert úr mosa og gróðurleifum, hangandi neðan á grenigrein. Það er ekki ósvipað músarrindilshreiðri, en mun veigaminna og losaralegra. Urptin er 6-11 egg, álegan tekur 15-17 daga og eru ungarnir 17-22 daga í hreiðrinu. Verpur allavega tvisvar á sumri.
Glókollshreiður, foreldri með mat handa ungum. Hreiðrið er veigalítil kúla með tveimur opum. Gróðrarstöðin Þöll við Hafnarfjörð. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Glókollur færir ungum mat í hreiður. Gróðrarstöðin Þöll við Hafnarfjörð.
Nýfleygur glókollsungi í Kjarnaskógi við Akureyri. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.
Útbreiðsla og stofnstærð
Glókollur var lengi árviss haustflækingur, en er nýfarinn að verpa og hefur komið ár sinni vel fyrir borð í hinum nýju greniskógum hérlendis. Mikil ganga kom haustið 1995 og hefur hann sennilega hafið varp í kjölfar hennar, þó svo að varpið væri ekki staðfest fyrr en sumarið 1999. Breiddist hann fljótt út um mestallt land nema Vestfirði. Stofninn hefur tvisvar hrunið í kuldaköstum, 2004 og 2014, en náð sér á strik aftur og fljótt náð svipaðri útbreiðslu og fyrir hrun. Stofnstærðin skiptir þúsundum fugla í góðærum, en hrinur niður í fáein hundruð í hallærum. Hann er staðfugl hér, sem virðist lifa ágætlega af veturinn, ef fyrrnefnd hrun eru undanskilin. Er útbreiddur skógarfugl í Evrópu og á blettum í Asíu austur til Japans.
Glókollurinn virðist stundum vera hnöttóttur og hálslaus. Þorbjörn við Grindavík. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Karlfugl í Hellisskógi við Selfoss.
Þjóðtrú og sagnir
Músarrindillinn hafði lengi þann sess, að vera minnsti fugl landsins. Nú hefur glókollurinn velt honum úr sessi. Hann er meira en helmingi minni en músarrindill, 6 g á móti 15 g.
Engin þjóðtrú fylgir glókolli hér á landi, vegna þess hve nýr hann er í fánunni. Bæði Aristóteles hinn gríski og Pliníus eldri hinn rómverski, rituðu fyrir meira en 2000 árum um þjóðsöguna af keppni fuglanna, hver ætti að verða konungur þeirra og átti sá að hreppa titilinn, sem gæti flogið hæst. Örninn þótti líklegastur, en glókollur faldi sig undir stélfjöðrum hans og þegar örninn var orðinn þreyttur og komst ekki hærra, þá skaust glókollurinn upp fyrir örninn og gerði tilkall til titilsins. Hann heitir enda fuglakóngur á sumum tungumálum, því hann ber kórónu. Þessi saga hefur stundum verið sögð með músarrindilinn í aðalhlutverki.
Texti og myndir: Jóhann Óli Hilmarsson.
by Snæbjörn Guðmundson | 3.01.2018 | Fugl mánaðarins
Hvítmáfur (Larus hyperboreus)
Hvítmáfur á flugi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Máfar, kjóar og þernur eru af sama ættbálki og vaðfuglar og svartfuglar og teljast til strandfugla (Charadriiformes). Fuglarnir hafa sundfit, flestir máfar og kjóar eru með sterklegan gogg sem er krókboginn í endann. Þeir eru leiknir flugfuglar. Kynin eru eins útlits, en karlfuglinn er oftast heldur stærri. Máfar, kjóar og þernur verpa yfirleitt í byggðum. Máfum er oft skipt í tvo hópa til hægðarauka, stóra máfa (svartbakur, hvítmáfur, sílamáfur o.fl.) og litla (t.d. hettumáfur, rita og stormmáfur). Búningaskipti máfa, frá því að þeir skrýðast fyrsta ungfuglabúningi uns kynþroska er náð, eru afar flókin og er greining ungra máfa eitt erfiðasta verkefnið sem fuglaskoðarar standa frammi fyrir.
Útlit og atferli
Hvítmáfur er einkennismáfur margra strandsvæða, sérstaklega á veturna. Hann er stór fugl, svipaður svartbaki á vöxt og stærð. Fullorðinn hvítmáfur er að mestu hvítur, ljósgrár á baki og ofan á vængjum með hvíta vængbrodda. Á veturna er hann brúnflikróttur á höfði. Ungfugl á fyrsta ári er allur jafnt ljósbrúnflikróttur, aðeins brúnni að ofan og án dökks jaðars á stéli. Hann lýsist smám saman, getur á öðru ári verið alhvítur og er að mestu kominn í fullan búning á þriðja ári, en er þó með eitthvað af brúnum flikrum á vængjum og stéli. Það einkennir fullorðinn hvítmáf að hvergi sést dökkur litur í búningi hans, en fullorðinn silfurmáfur hefur hvítt og svart mynstur á vængendum.
Hvítmáfur og silfurmáfar hafa kynblandast á síðari árum og eru ýmis millistig þekkt. Bjartmáfur er eitt millistigið og mjög líkur hvítmáfi. Hvítmáfur er mun stærri, með kraftmeiri gogg, flatara enni og vængir ná ekki eins langt aftur fyrir stél á sitjandi fugli og hjá bjartmáfi. Vængir eru einnig hlutfallslega breiðari á hvítmáfi, semn er um 62-68 cm að lengd, vænghafið er 150-165 cm og meðalþyngd 1,5 kg, karlfuglinn er stærri.
Fullorðinn hvítmáfur í vetrarbúningi og ungur bjartmáfur í Þorlákshöfn. Stærðarmunurinn er sláandi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfar á varpstað í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á varpstað í Melrakkaey.
Hvítmáfur í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á varpstað í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á varpstað í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Goggur fullorðins hvítmáfs er fremur stór, gulur að lit og er rauður blettur á naddi framarlega á neðra skolti. Goggur ungfugls er bleikur með svartan brodd. Fætur eru ljósbleikir, dekkri á ungfugli, og augun gul.
Hvítmáfur er stór og þungur og honum svipar til annarra stórra máfa. Hann ristir dýpra á sundi en bjartmáfur. Hann er félagslyndur og er oft í félagsskap annarra máfa.
Gefur frá sér hvellt garg sem svipar til hljóða silfurmáfs.
Lífshættir
Sandsíli og loðna er aðalfæða hvítmáfs, en hann leitar sér einnig ætis í fjörum og tekur þá m.a. krækling, trjónukrabba og krossfisk. Hann flýgur oft í loft upp með skeljar og lætur þær falla á kletta og grjót til að brjóta þær. Hann rænir æti frá æðarfuglum og fer í úrgang frá fiskvinnslustöðvum og fiskiskipum. Einnig eru egg og ungar á matseðlinum. Ástaratlot karlfuglsins á vorin felast m.a. í að æla æti uppí kvenfuglinn og foreldrarnir æla ætinu í uppí ungana í uppvextinum.
Hvítmáfur verpur í stórum byggðum í bröttum hlíðum og klettum við sjó. Hreiðrið er gert úr mosa, sinu og fjöðrum. Urptin er oftast þrjú egg, álegan tekur um fjórar vikur og ungarnir verða fleygir á 7 vikum. Á veturna er hann við strendur eða á hafi úti.
Hvítmáfshreiður í Melrakkaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur á 1. vetri í Þorlákshöfn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Ungur hvítmáfur (á 1. vetri) gleypir síld í Grundarfirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Hvítmáfur við Svalbarða. Þar er hvítmáfurinn efst í fæðukeðjunni og helsti afræninginn meðal fugla. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson
Útbreiðsla og stofnstærð
Hvítmáfur er staðfugl. Aðalvarpstöðvarnar hérlendis eru við Breiðafjörð og á Vestfjarðakjálkanum, lítilsháttar annars staðar. Stærsta byggðin er í Mýrarhyrnu við Grundarfjörð. Hvítmáfur og silfurmáfur skipta landinu á milli sín, silfurmáfurinn verpur á N-, A-, S og SV-landi. Hvítmáfur er hánorrænn fugl, varpstöðvar hans eru allt í kringum Norður-Íshafið. Sennilega kemur eitthvað af hvítmáfi hingað til vetursetu frá Svalbarða og Grænlandi en innlendir varpfuglar virðast vera staðfuglar hér. Varpstofninn er um 5000 pör og hefur honum fækkað að undanförnu. Hann er á válista sem fugl í nokkurri hættu (VU).
Þjóðtrú og sagnir
Þjóðtrúin geymir ekki margt um hvítmáfinn sérstaklega, en oft er talað um máfa almennt. Þeir eru oft tengdir margs konar þjóðtrú um veðurfar og afla og jafnvel líf og heilsu sjómanna.
Kveðskapur
Fuglinn í fjörunni
Fuglinn í fjörunni
hann heitir már.
Silkibleik er húfan hans
og gult undir hár.
Er sá fuglinn ekki smár,
bæði digur og fótahár,
á brjóstum hvítur, á baki grár.
Bröltir hann oft í snörunni,
fuglinn í fjörunni.
…
Forn fuglaþula, sem bæði Theódóra Thoroddsen og Hulda endurortu.
Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.
