Vissir þú að brjóstagras er ekki gras heldur blómplanta af sóleyjarætt. Margir taka ekki eftir brjóstagrasi vegna þess hve smávaxið það er, en tegundin er algeng um allt land, jafnt á láglendi sem hálendi. Eins og nafnið bendir til var brjóstagras notað til lækninga og var einkum talið gott við brjóstameinum kvenna og júgurbólgu í búfé.
(Mynd Hörður Kristinsson.)
Bjargdúfa er gráblá, með gljáandi grænar og purpuralitar hálshliðar. Hún er með hvítan yfirgump, dökka rák á jaðri stéls og tvær svartar vængrákir. Ungfugl er brúnni, án gljáa á hálshliðum. Dökkar bjargdúfur eru líka til. Húsdúfan (C.l. domestica) er afkomandi bjargdúfunnar. Hún er til í mörgum litum, t.d. hvít, alsvört og brún, og til eru ýmis ræktuð afbrigði.
Goggur bjargdúfu er dökkur með hvíta vaxhúð, augu rauð og ljós hringur um augu. Goggur, vaxhúð og augnhringur eru stærri á húsdúfum en villtum dúfum.
Bjargdúfa á Djúpavogi.
Húsdúfa við Reykjavíkurtjörn.
.
Fljúgandi bjargdúfur á Djúpavogi.
.
Bjargdúfur svífa oft með vængina uppsveigða. Þær eru félagslyndar, halda hópinn árið um kring og verpa yfirleitt í byggðum. Hljóðin sem þær gefa frá sér er malandi kurr.
Bjargdúfuhópur í Mýrdal.
Bjargdúfur á Norðfirði að vetri.
Aðallega frææta, fer gjarnan í kornakra, en tekur einnig arfafræ, sprota, ber og smáskordýr á jörðu niðri. Koma einnig í fóður, þar sem fuglum er gefið kornmeti.
Bjargdúfa verpur í klettaskútum og syllum. Húsdúfa lifir í bæjum og þéttbýli og verpur á húsum. Hreiðrið er grófgert, úr sprekum og gróðri. Eggin eru tvö, álegan tekur 16–19 daga og eru ungarnir 5 vikur í hreiðrinu.
Dúfur sem bera öll einkenni bjargdúfna hafa orpið í klettum á nokkrum stöðum á Austurlandi, frá Berufirði norður í Norðfjörð um nokkurra áratuga skeið. Á undanförnum árum hefur útbreiðsla þeirra færst suður til Hornafjarðar og til vesturs á sunnanverðu landinu og nær hún nú alla leið í Mýrdal, undir Eyjafjöll, til Vestmannaeyja og í Ölfus. Þessi útbreiðsluaukning er talin fylgja aukinni kornrækt. Uppruni þessara dúfna er óviss, þær gætu verið afkomendur húsdúfna sem hafa lagst út og/eða bjargdúfna sem hafa flækst hingað, en þær verpa m.a. í Færeyjum og á Skotlandi. Húsdúfa verpur á helstu þéttbýlisstöðum landsins og dreift á sveitabæjum. Töluvert hefur verið herjað á hana á síðustu árum og hefur henni fækkað mikið í Reykjavík. Bjargdúfan er alfriðuð.
Hér hefur ekki skapast þjóðtrú í kringum svo nýjan landnema, en erlendis er margt um hana í þjóðtrúnni.
Tvær dúfnategundir hafa reynt hér landnám og er líklegt að allavega önnur þeirra sé komin til að vera. Það er hringdúfa (Columba palumbus), stóra frænka bjargdúfunnar. Hún er skógarfugl, sem flækist hingað aðallega snemmsumars. Hringdúfur hafa orpið í skógarlundum víða um land og eru líklega á jaðri landnáms, þær njóta góðs af kornræktinni eins og bjargdúfur.
Önnur dúfa, minni og ljósari, er tyrkjadúfa (Streptopelia decaocto). Hún er skógarfugl sem upprunnin er í Asíu, en hefur breiðst norðvestur um Evrópu á síðustu áratugum og er staðfugl í heimkynnum sínum. Hún sást fyrst hérlendis 1971 og hefur sést alloft síðan og orpið nokkrum sinnum Tyrkjadúfan sést á öllum árstímum, mest á Innnesjum og um miðbik Austurlands.
Hringdúfa í Rutland Water Nature Reserve, Englandi.
Tyrkjadúfa í Viðarlundinum í Þórshöfn.
Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson
Vissir þú að engjamunablóm er innflutt garðplanta sem náð hefur fótfestu í íslenskri náttúru? Hún vex í rökum jarðvegi meðfram skurðum og lækjum, einnig í mýrlendi. Engjamunablóm líkist gleym-mér-ei, en er hávaxnara, blómin stærri og stönglarnir ekki eins hærðir svo plantan festist síður við föt líkt og gleym-mér-ei.
Vissir þú að bláklukka er ein af einkennisplöntum Austurlands? Þar er hún mjög algeng og hefur samfellda útbreiðslu frá Þistilfirði í norðri, suður um og vestur fyrir Skeiðará. Hún er hins vegar sjaldséð í öðrum landshlutum. Bláklukka vex einkum í graslendi, móum, skóglendi og klettum á láglendi, en teygir sig einnig allt upp í 1000 m h.y.s.
Ljósm. Hörður Kristinsson
Vestast á Snæfellsnesi er Snæfellsjökull, lítill jökull, sem sést þó víða að. Undir ísbreiðunni er eldstöð. Snæfellsjökull kom fyrir í frægri sögu Jules Verne, Ferðin að miðju jarðar, en í henni er fjallið inngangurinn sem leiðir sögupersónurnar niður í gegnum jörðina og upp um ítalska eldfjallið Stromboli. Í Bárðar sögu Snæfellsáss segir frá hollvættinum Bárði sem er af ætt bergbúa. Í enda sögunnar gengur Bárður í jökulinn og gerist verndarvættur fólksins í héraðinu.
Minnisvarði um Bárð Snæfellsás er staðsettur á Arnarstapa á Snæfellsnesi.
Eldstöðvarkerfi Snæfellsjökuls er 30 km langt og 20 km breitt. Megineldstöðin er í laginu eins og dæmigerð eldkeila og hefur byggst upp af hraunum og móbergi. Hún rís hæst 1.446 m yfir sjávarmál og er 15–20 km í þvermál. Í toppnum er 2,5 km víður gígur eða askja sem jökullinn hylur.
Snæfellsjökull er merktur með rauðum punkti á kortið.
Snæfellsjökull. Jökulhettan, lituð ljósblá, sést vel úr lofti. (Gervitunglamynd frá NASA og USGS).
Austurhlið Snæfellsjökuls er sú sem flestir þekkja enda er hún sýnileg frá höfuðborgarsvæðinu á heiðskírum dögum. Ljósm. Hugi Ólafsson
Snæfellsjökull í góðu skyggni á júlíkvöldi. Ljósm. Hugi Ólafsson
Elsta bergið í eldstöðvarkerfi Snæfellsjökuls er yfir 800.000 ára gamalt og er eldfjallið sjálft talið um 700.000–800.000 ára gamalt. Engin eldgos hafa átt sér stað í eldstöðvarkerfinu eftir landnám, en á nútíma (síðustu ~10.000 ár) hafa orðið 20–25 gos, þar af um 20 flæðigos. Síðast gaus í Snæfellsjökli fyrir 1750 árum en þar áður fyrir tæpum 4 þúsund árum.
Eins og aðrir jöklar á Íslandi hefur Snæfellsjökull hopað með hlýnandi loftslagi og nær flatarmál hans nú ekki 10 km2. Mest var útbreiðsla jökulsins á sögulegum tíma á litlu ísöld (1300–1900), en þá var jökullinn um 22 km2 að flatarmáli. Núna er jökullinn að jafnaði aðeins um 30 m þykkur og er talið að hann verði að mestu horfinn um árið 2050 ef svo heldur fram sem horfir.
Eldgosið sem varð í Snæfellsjökli fyrir um 1750 árum síðan er stærsta gosið á nútíma. Gosið hófst sem sprengigos og spúði fjallið súrri ösku og vikri. Líklegt er að sprengivirknin hafi aðeins varað í nokkrar klukkustundir en í kjölfarið breyttist eldvirknin í flæðigos þar sem hraun rann frá fjallinu. Umfang og framvinda eldgosa í eldstöðinni er hins vegar ekki nægilega vel þekkt, þar sem einungis þrjú gjóskulög frá Snæfellsjökli hafa fundist og verið kortlögð.
Þó svo að Snæfellsjökull hafi ekki gosið á sögulegum tíma útilokar það ekki eldgos í framtíðinni. Eldstöðin í jöklinum er talin virk, en skilgreiningin á virku eldfjalli er eldfjall sem hefur gosið að minnsta kosti einu sinni á síðustu 10.000 árum. Ómögulegt er að segja til um hvenær eldgos verður næst í fjallinu, en með vöktun er hægt að mæla tiltekna fyrirboða sem algengt er að eldfjöll gefi frá sér, m.a. aukna skjálftavirkni í eldstöðinni og þenslu í fjallinu af völdum kvikuhreyfinga. Í nágrenni við Snæfellsjökul er byggð sem gæti verið í hættu ef virkni eykst á svæðinu. Einnig gætu jökulhlaup valdið flóðbylgju „tsunami“ sem gæti jafnvel haft áhrif þvert yfir Faxaflóa á höfuðborgarsvæðið.
Sunnan við Snæfellsjökul má sjá víðáttumikil hraun sem eiga uppruna sinn í eldstöðinni. Ljósm. Hugi Ólafsson
Sól slær silfri á voga, / sjáðu jökulinn loga. Ljósm. Hugi Ólafsson
Ítarefni
Evans, D.J.A., Ewertowski, M., Orton, C., Harris, C. & Snævarr Guðmundsson. 2016. Snæfellsjökull volcano-centered ice cap landsystem, West Iceland. Journal of Maps 12(5). 1128–1137. DOI: 10.1080/17445647.2015.1135301.
Haukur Jóhannesson. 2019. Snæfellsjökull. Í: Bergrún A. Óladóttir, Guðrún Larsen & Magnús T. Guðmundsson. Íslensk eldfjallavefsjá. VÍ, HÍ og Avd-RLS. Sótt 25.5.2020 af http://www.islenskeldfjoll.is/?volcano=SNJ#.
Haukur Jóhannesson. 2013. Snæfellsnes. Bls. 367–377 í: Náttúruvá á Íslandi: Eldgos og jarðskjálftar (ritstj. Júlíus Sólnes, Freysteinn Sigmundsson & Bjarni Bessason). Viðlagatrygging Íslands, Háskólaútgáfan, Reykjavík.
Haukur Jóhannesson, Flores, R.M. & Jón Jónsson. 1981. A short account of the Holocene tephrochronology of the Snæfellsjökull central volcano, Western Iceland. Jökull 31. 23–30. Sótt 25.5.2020 af https://timarit.is/page/6576740#page/n23/mode/2up.
Sigurður Steinþórsson. 1968. Tvær nýjar C14-aldursákvarðanir á öskulögum úr Snæfellsjökli. Náttúrufræðingurinn 37. 236–238. Sótt 25.5.2020 af https://timarit.is/page/4269706#page/n123/mode/2up.
Snerpa. 1994. Bárðar saga Snæfellsáss. Sótt 2.6.2020 af https://www.snerpa.is/net/isl/b-snae.htm.
Veðurstofa Íslands. 2019. Vetrarafkoma á Snæfellsjökli mæld í fyrsta sinn. Sótt 25.5.2020 af https://www.vedur.is/um-vi/frettir/vetrarafkoma-a-snaefellsjokli-maeld-i-fyrsta-sinn.