Þingvallahefti til heiðurs dr. Pétri M. Jónassyni

Þingvallahefti til heiðurs dr. Pétri M. Jónassyni

by | 15.06.2020 | Fréttir

Út er komið þemahefti Náttúrufræðingsins um Þingvallavatn. Heftið er gefið út til heiðurs dr. Pétri M. Jónassyni, sem verður eitt hundrað ára gamall n.k. fimmtudag, 18. júní, en Pétur hóf viðamiklar vistfræðirannsóknir á vatninu með 59 vísindamönnum frá mörgum löndum 1974 og stóðu þær fram til ársins 1992, þegar aðrir, margir hverjir nemendur og samstarfsmenn Péturs, tóku við keflinu.

Pétur M. Jónasson verður 100 ára 18. júní n.k. Þessi mynd var tekin 2015 á heimili hans í Danmörku. Ljósm. ÁI.

Þingvallaheftið segir einmitt frá nýjustu rannsóknum á þessu stærsta náttúrulega stöðuvatni Íslands, Vatninu bjarta, eins og Hilmar J. Malmquist nefnir það í leiðara. Þar kennir ýmissa grasa enda eru rannsóknir á Þingvallavatni fjölbreyttar m.a. í atferlisfræði, efnafræði, þróunarfræði, þroskunarfræði, tegundagreiningu, hitaferlum og fæðu seiða. Þar er einnig sagt frá vísindarannsóknum Péturs M. Jónassonar, en sjálfur ritar hann grein í heftið.

Fjölbreyttar rannsóknir

Höfundar í Þingvallaheftinu eru margir: Árni Hjartarson og Snorri Zophóníasson skrifa um Öxará; Snæbjörn Pálsson, Ragnhildur Guðmundsdóttir og Bjarni K. Kristjánsson um Líf í grunnvatni í hraunalindum Íslands; Finnur Ingimarsson, Haraldur Rafn Ingvason, Þóra Hrafnsdóttir, Stefán Már Stefánsson og Kristín Harðardóttir greina frá niðurstöðum í Vöktun svifdýra í Þingvallavatni 2007–2016; Gísli Már Gíslason, Hilmar J. Malmquist og Sigurður S. Snorrason segja frá Vatnavistfræðingnum og frumkvöðlinum Pétri M. Jónassyni; Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir segir frá Hreiðurgerð og hrygningaratferli hornsíla í Þingvallavatni; Gunnar Steinn Jónsson og Kesera Anamthawat-Jónsson skrifa um Notkun rafeindasmásjár við tegundagreiningu svifþörunga í Þingvallavatni; Eydís S. Eiríksdóttir og Sigurður Reynir Gíslason um Efnabúskap Þingvallavatns; Hilmar J. Malmquist, Finnur Ingimarsson, Haraldur R. Ingvason, Stefán Már Stefánsson  og Þóra Hrafnsdóttir um Hlýnun Þingvallavatns og hitaferla í vatninu; Magnús Jóhannsson og Benóný Jónsson segja frá Fæðu laxfiskaseiða í Sogi; Tryggvi Felixson segir frá baráttu Péturs M. Jónassonar og Landverndar gegn veginum yfir Lyngdalsheiði í greininni Þingvallavatn og baráttan um veginn; Skúli Skúlason og Sigurður S. Snorrason fjalla um Fjölbreytni og þróun bleikjunnar í Þingvallavatni og loks ritar Pétur M. Jónasson grein sem nefnist: Þingvallavatn og Mývatn – gróðurvinjar á flekaskilum.

Náttúrufræðingurinn í 90 ár

Með þessu hefti hefur Náttúrufræðingurinn 90. árgang sinn en heftið hefur komið samfellt út frá 1930. Heftið er 140 bls. Útgefendur eru Hið íslenska náttúrufræðifélag og Náttúruminjasafn Íslands. Ritstjóri er Álfheiður Ingadóttir.

Hér má nálgast efnisyfirlit heftisins. 
Hægt er að gerast áskrifandi hér.

Asparglytta

Asparglytta

by | 10.06.2020 | Vissir þú...

Asparglytta

Vissir þú að þessi litla bjalla, sem nefnist asparglytta, er orðið algengt meindýr á trjágróðri á Íslandi? Asparglytta fannst fyrst á Íslandi 2006 og hefur síðan dreifst víða. Fagurgrænar bjöllurnar safnast saman eftir vetrardala á stofnum og greinum aspa og víðitrjáa. Um leið og brumin opnast byrja bjöllurnar að hakka í sig nýju laufblöðin. Fljótlega fara kvendýrin að verpa og velja þær eldri blöðin til þessa. Þegar eggin klekjast éta lirfurnar laufblöðin sem þær klöktust á. Algengt er að sjá lirfurnar hlið við hlið spænandi í sig blöðin. Asparglyttan nýtir öll blöð plöntunnar og getur því gengið ansi nærri henni.

Álka

Álka

by | 4.06.2020 | Fugl mánaðarins

Álka í Látrabjargi

Álka (Alca torda)

Álka telst til svartfugla, þeir tilheyra ættbálki strandfugla (Charadriiformes) og eru allir af sömu ættinni, svartfuglaættinni. Svartfuglar afla fæðu sinnar úr sjó, verpa við sjó og ala allan sinn aldur á sjó, nema þegar þeir koma á land til að verpa. Þetta eru langlífir fuglar sem verða seint kynþroska. Svartfuglar sýna maka tryggð, verpa í byggðum og þeir verpa allir einu eggi nema teista.

​

Álka í Ingólfshöfða.
Álka í Ingólfshöfða.
Álka með sandsíli við Látrabjarg
Álka með sandsíli við Látrabjarg.

Útlit og atferli

Álkan er miðlungsstór svartfugl. Í sumarbúningi er hún svört á höfði, hálsi og baki en hvít á bringu og kviði. Yfirvængur er svartur með hvítum afturjaðri en undirvængur að mestu hvítur. Á veturna eru framháls, kverk og hlustarþökur hvít. Álka líkist langvíu og stuttnefju en er hálsstyttri og með hærri gogg.

Álka að vetri í Þorlákshöfn.
Álka að vetri í Þorlákshöfn.
Goggur er hár og hliðflatur, bogadreginn fremst, með hvítri langrák og einni greinilegri þverrák. Rákirnar dofna á veturna og þá er goggurinn lægri, eins og á ungfuglum sem eru með smágerðari gogg.

Álka flýgur hratt og beint með teygðan háls, lágt yfir haffleti. Er létt á sundi og sperrir þá oft stél og jafnvel gogg. Nýtur sín vel í kafi. Á erfitt um gang, situr á ristinni og heldur jafnvægi með stélinu. Henni svipar til langvíu og stuttnefju og er félagslynd eins og þær.  Á varpstöðvum gefur álka frá sér rýtandi „urr“ og ungar flauta.

 

Lífshættir

Álka kafar eftir fiski og notar vængina til að kafa með eins og aðrir svartfuglar, hún „flýgur“ neðansjávar. Fæðan er aðallega smáfiskur eins og sandsíli, loðna og síld, í minna mæli ljósáta og aðrir hryggleysingjar.

Álkan heldur sig bæði á grunnsævi og dýpra. Verpur í byggðum við sjó, björgum eða grýttum urðum. Verpur oftast í sprungum eða undir steinum en einnig á berar syllur. Eggið er aðeins eitt og klekst á 5 vikum. Ungarnir yfirgefa vörpin aðeins 2–3 vikna gamlir, seinni hluta júlímánaðar, löngu áður en þeir verða fleygir, og elta foreldrana á haf út. Þeir verða fleygir á 7–10 vikum.

Álkur á flugi við Rosmhvalanes.
Álkur á flugi við Rosmhvalanes.
Álkur á Jökulsárlóni.
Álkur á Jökulsárlóni.

Útbreiðsla og stofnstærð

Stærsta álkubyggð heims var lengi vel Stórurð undir Látrabjargi, en um 75% íslenska stofnsins varp í bjarginu fram undir aldamótin. Nú er stærsta byggðin líklega í Grímsey. Álkan er að nokkru farfugl, sumar álkur fara ekki langt, halda sig á hafinu umhverfis landið, meðan aðrar halda sig á hafinu milli Íslands, Færeyja og Noregs Álkan kemur aðeins á land til að verpa.

 

Veiðar, vernd og válisti

Álka hefur löngum verið nýtt í íslenskum björgum, bæði fuglar og egg. Álku hefur fækkað talsvert og var íslenski stofninn talinn 313.000 pör í kringum 2007, eða 82% af því sem hann var í kringum 1985. Mest var fækkunin í stærstu byggðinni, Látrabjargi, og á Hornströndum, en fjölgun var í Grímsey. Væntanlega hafa álkurnar fært sig þangað því fæðuskilyrði eru betri við eyna nú en við Látrabjarg.

Þar sem meirihluti af álkum heimsins verpur á Íslandi var tegundin sett á heimsválista og evrópskan válista sem tegund í yfirvofandi hættu vegna neikvæðrar stofnþróunar. Hún er í sama flokki á íslenska válistanum frá 2018.

 

Álkur í Látrabjargi.
Álkur í Látrabjargi.
Álka í Grímsey.
Álka í Grímsey.
Álka í Grímsey.
Álka í Grímsey.

Þjóðtrú og sagnir

Íslensk þjóðtrú segir fátt um álkuna, en trúin tekur iðulega til allra svartfugla og hegðunar þeirra. Það er helst að svartfuglarnir tengist veðurútliti, viti á óveður, sérstaklega slæmar norðanáttir. Þeir boða einnig góðan afla, en sjómenn notuðu og nota enn fugla og hvali til að finna fiskitorfur.

Geirfugl var skyldur álku, stór fugl og ófleygur, stundum nefndur mörgæs norðursins. Síðustu geirfuglarnir (Pinguinus impennis) voru drepnir í Eldey í byrjun júní 1844.

Lítið hefur verið ort um álkuna í gegnum tíðina, en þeim mun meira um bjargsig og bjargnytjar. Eftirfarandi erindi er úr gamalli færeyskri fuglavísu:

Álka og ont á gólfi sita,
reiða mat á disk,
otan flýgur út í hav
og veiðir feskan fisk.
Dúgvan situr á miðjum bekki.

Álka á hreiðri í Látrabjargi. Hreiðrið er ber klöppin.
Álka á hreiðri í Látrabjargi. Hreiðrið er ber klöppin.
Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson
15 sumarstörf í boði á Náttúruminjasafninu

15 sumarstörf í boði á Náttúruminjasafninu

by | 26.05.2020 | Fréttir


Náttúruminjasafn Íslands auglýsir í samstarfi við Vinnumálastofnun eftir 15 námsmönnum til að sinna fjölbreyttum verkefnum í sumar. Störfin tengjast rannsóknavinnu safnsins og gagnaskráningu. Nokkur starfanna eru úti á landi og sumum má sinna í gegnum netið hvar sem er á landinu svo fremi að gott netsamband sé fyrir hendi.

Námsmenn á háskólastigi með viðeigandi menntun eru hvattir til að sækja um. Umsóknir fara í gegnum vef Vinnumálastofnunar.

Hér er skrá yfir verkefnin og störfin á Náttúruminjasafni Íslands sem auglýst eru:

Steinasafn Björns Björgvinssonar – flokkun og skráning á Breiðdalsvík
– 2 jarðfræðinemar

Landafræði handrita – gagnasafn um ritunarstaði handrita, tengsl við staðhætti, náttúrufar og landafræði
– 2 nemar í íslenskum fræðum

Líffræðileg fjölbreytni náttúru á Íslandi – ný stafræn gagnagátt, heimildavinna
– 3 nemar í líffræði eða skyldum greinum

Úrvinnsla vatnalíffræðisýna – vistfræðilegur gagnagrunnur á landsvísu
– 2 nemar í líffræði eða skyldum greinum

Krumminn á skjánum – náttúrufræðilegur og menningarlegur fróðleikur um hrafninn
– 2 nemar, í hugvísindum og líffræði

Frágangur í skjala- og munageymslu Náttúruminjasafnsins – flokkun, röðun og skráning
– 2 nemar í bókasafns- og upplýsingafræði eða önnur menntun sem nýtist í starfi

Stafræn vísindamiðlun til almennings
– 1 nemi í grafískri hönnun

Gagnaskráning og tilfallandi störf fyrir NMSÍ
– 1 nemi í bókasafns- og upplýsingafræði

Kvikuhólf

Kvikuhólf

by | 25.05.2020 | Vissir þú...

Kvikuhólf

Vissir þú að hægt er að skoða forn kvikuhólf á Íslandi?  Forn kvikuhólf geta gefið vísbendingar um hegðun kviku. Hér má t.d. sjá að súr kvika – sem er ljós, og basísk kvika – sem er dekkri, blandast illa saman. Mynd frá Hvalsnesi.