Útlit og atferli

Þessi sérkennilega önd, með sinn mikla gogg, er sjaldgæfasta öndin sem verpur reglulega hér á landi. Skeiðönd er buslönd og minni en stokkönd, hún er hálsstutt og fremur kubbsleg. Á steggnum skiptast á dökkir litir og hvítur, hann er með grængljáandi höfuð og háls, hvítur á bringu og teygir hvíti liturinn sig um axlafjaðrir aftur á undirgump. Hann hefur svart bak, gump og svart, ljósjaðrað stél, hvítar og svartar axlafjaðrir og rauðbrúnar síður og kvið. Í felubúningi er steggur svipaður kollu en dekkri að ofan með ljósari reiti á framvængjum. Bæði kyn eru með dökkgrænan spegil og ljósbláan reit á framvæng (vængþökum) og hvíta rák þar á milli. Kollan er svipuð öðrum buslandakollum, verður best greind á miklum goggi, ljósgulbrúnum eða bleikleitum fjaðrajöðrum og vængmynstri, sem er daufara en á steggi.

Goggur skeiðandar er langur, breiður og spaðalaga, dökkgrár á stegg en á kollu er hann gráleitur með rauðgulum skoltröndum. Fætur eru rauðgulir og augu gul eða brún. Skeiðöndin gefur frá sér lágvært kvak en er venjulega þögul.

Vegna hins stóra goggs virðist hún framþung á flugi. Hún er djúpsynd og veit goggurinn niður á sundi. Hún síar æti úr leðju með framrétt höfuð en hálfkafar einnig. Er fremur stygg. Fuglarnir eru venjulega stakir, í pörum eða litlum hópum.

Skeiðandarpar snyrtir sig á Kálfstjörn í Mývatnssveit.

Skeiðandarkolla á Bakkatjörn á Seltjarnarnesi.

Lífshættir

Skeiðönd hefur nokkuð aðra fæðuhætti en aðrar buslendur, notar stórgerðan gogginn til að sía fæðu á grunnu vatni eða úr leðju, hálfkafar einnig.  Fæðan er sviflæg krabbadýr, lítil skeldýr, skordýr og skordýralirfur, fræ og plöntuleifar.

Kjörlendi skeiðandar er lífríkt votlendi og seftjarnir, venjulega nærri ströndinni. Hreiðrið er í háum gróðri, oftast nærri vatni, gert úr grasi og stör og fóðrað með dúni. Urptin er venjulega 9-11 egg, álegan er um 22-23 dagar og ungarnir verða fleygir á um 6 vikum.

Útbreiðsla og stofnstærð

Skeiðönd er fremur nýr varpfugl hérlendis, hún var áður þekkt sem sjaldgæfur flækingur. Hún er talin hafa orpið í Borgarfirði 1911 og næstu ár, en varp sannaðist fyrst í Aðaldal 1931. Hún verpur á fáeinum lífríkum votlendissvæðum í flestum landshlutum en er algengust á Norður- og Norðausturlandi, t.d. við Mývatn og Víkingavatn. Varpstofninn er talinn vera 50-100 pör. Skeiðendur sjást oft á strandvötnum á Suðvesturlandi á fartíma. Skeiðönd er alfriðuð og á válista sem tegund í nokkurri hættu (VU).

Skeiðönd er farfugl, vetrarstöðvar eru taldar vera á Bretlandseyjum. Heimkynni eru víða um norðurhvel, bæði austanhafs og vestan, næstum hringinn í kringum jörðina nema vantar í austanverðri Norður-Ameríku. Er hér á norðurmörkum útbreiðslu sinnar í Evrópu.

Engin þjóðtrú hefur skapast um svo nýjan og sjaldgæfan varpfugl og að sama skapi hafa skáld sniðgengið hana í verkum sínum.

Stálpaðir skeiðandarungar á Fýluvogi við Djúpavog.

Skeiðandarpar á Djúpavogi.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson

Súlan telst til súluættar og var lengi talin til árfætla eða pelíkanfugla (Pelicaniformes), þeir draga nafn sitt af því að fuglarnir hafa sundfit milli allra fjögurra tánna (auk súlu tilheyra díla- og toppskarfur ættbálknum hér á landi). En með nútíma DNA tækni hefur allri flokkunarfræði verið umbylt. Höfundur treystir sér ekki til að fara nánar útí þá sálma hér.

Útlit og atferli

Súla er stór, ljós og rennilegur sjófugl. Fullorðin súla er nær alhvít, með gulleitan haus, sem lýsist á veturna, og svarta vængenda. Vængir eru langir, oddmjóir og stélið fleyglaga. Kynin eru eins. Ungfugl er margbreytilegur að lit en þó alltaf auðþekktur á stærð, lögun og hegðun frá öðrum sjófuglum. Nýfleygir ungar eru aldökkir með ljósum dílum, en lýsast smám saman þangað til þeir skrýðast fullorðinsbúningi fjögurra ára gamlir. Þeir byrja að lýsast að neðan, svo á höfði, hálsi og bringu, síðan á vængjum og síðast armflugfjöðrum og stéli.

Goggur er súlunnar er langur, oddhvass og blágrár að lit. Fætur grásvartir með ljósgrænum langröndum. Augu ljósblágrá með kóbaltbláum augnhring. Fiðurlaus húð er umhverfis augu að goggi.

Súlan er oft nefnd drottning Atlantshafsins vegna þess hve tíguleg hún er. Er venjulega félagslynd og flýgur oft í litlum hópum lágt yfir haffleti. Flugið er kraftmikið með djúpum vængjatökum, brotið upp af svifflugi með lítið eitt aftursveigðum vængjum. Er fremur létt á sundi.

Gefur frá sér rám, geltandi hljóð á varpstöðvum.

Súluvarpið í Karli við Skoruvíkurbjarg.

Tveggja ára súla við Skoruvíkurbjarg.

Lífshættir

Súlukast er það kallað þegar súlan stingur sér eftir æti með aðfelldum vængjum, lóðrétt úr allt að 40 m hæð, en einnig á ská úr minni hæð á grunnu vatni.  Fæðan er fiskur, eins og síld, loðna, makríll, þorskfiskar, sandsíli o.fl., jafnvel úrgangur frá fiskiskipum.

Súlan er úthafsfugl, sem verpur í þéttum byggðum á sæbröttum eyjum, stöpum eða í björgum. Gerir stóran hreiðurhrauk úr þangi, þara og ýmsu drasli, notar drit og leir til að líma hreiðurefnin saman.

Útbreiðsla og stofnstærð

Varpheimkynni súlunnar, auk Íslands, er beggja vegna Atlantsála: í Kanada, Færeyjum, á Bretlandseyjum, stærstu vörpin eru í Skotlandi, í Noregi, Þýskalandi og Frakklandi. Hún er nýfarin að verpa á Kólaskaga í Rússlandi og á Bjarnarey. Vel hefur verið fylgst með súlustofninum á varpstöðvum hennar.  Talningar hafa farið fram í öllum íslenskum byggðum á 5−10 ára fresti frá 1977. Sumar byggðir hafa verið vaktaðar allt frá árinu 1913. Stofninn telur nú um 37.000 pör og hefur vaxið stöðugt um langt skeið, um tæp 2% á ári. Vörpin eru aðeins fimm, ef vörpin í Eyjum eru talin sem eitt. Eldey var löngum langstærsta byggðin en nú hafa vörpin í Vestmannaeyjum náð henni. Alls verpa á þessum tveimur svæðum um sunnanvert landið um 30.000 pör. Hinar þrjár byggðirnar eru á austanverðu landinu: í Skrúði (rúmlega 6.000 pör), Skoruvík á Langanesi (656 pör) og Rauðanúpi á Melrakkasléttu (655 pör). Súlan er eini íslenski sjófuglinn sem ræður við makrílinn og gæti landnám hans, illu heilli, á íslensku hafsvæði, ýtt undir fjölgun hennar.

Súlan er talin farfugl en hún hverfur aðeins frá landinu í stuttan tíma, frá október til desember. Vetrarstöðvar eru í Norður-Atlantshafi. Íslenskar súlur hafa fundist á Grænlandi og með ströndum Vestur-Evrópu suður til Vestur-Afríku.

Ársgömul súla við Skoruvíkurbjarg.

Súla undirbýr stungu í Kolgrafarfirði.

Súlukast í Kolgrafarfirði.

Súla í Skrúðnum.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson