Fýll

by Snæbjörn Guðmundson | 1.02.2017 | Fugl mánaðarins

Fýll (Fulmarus glacialis)

Fýll er af ættbálki pípunasa eða stormfugla (Procellariiformes) og ætt fýlinga (Procellariidae). Einkenni pípunasaættbálksins er að nasirnar eru í pípum ofan á goggnum. Honum tilheyra m.a. albatrosar, skrofur, sæsvölur og drúðar. Auk fýls verpa skrofa, stormsvala og sjósvala hér á landi og gráskrofa og hettuskrofa eru sumargestir úr Suðurhöfum.

Útlit og atferli

Fýllinn er stór sjófugl sem minnir á máf, þéttvaxinn og hálsdigur með langa og mjóa vængi. Hann er hvítleitur á höfði, hálsi og að neðan. Grár að ofan og á yfirvængjum, með dökka vængbrodda. Síður, gumpur og stél eru grá, undirvængir gráir með dökkum jöðrum. Kynin eru eins og ungfugl er eins og fullorðinn. Fuglar af norræna litarafbrigðinu, sótarar, smiðir eða kolapiltar, eru allir dökkgráir en ýmis millistig þekkjast. Goggurinn er stuttur og gildur, gráleitur að ofan en gulleitur að neðan, krókboginn með nasirnar í pípum ofan á goggmæni. Þetta einkenni gefur ættbálki fýlsins nafn. Fætur eru grábleikir og augu áberandi dökk og stór.

Dökkur (norrænn) fýll í Heimaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Fýllinn flýgur á stífum vængjum. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Auðgreindur frá máfum á einkennandi fluglagi, tekur fáein vængjatök og lætur sig svo svífa á stífum vængjunum. Léttur á sundi en á oft erfitt með að hefja sig á loft, sérstaklega í logni. Nær ófær til gangs, bröltir um á ristunum.

Fýllinn er venjulega þögull, en hann gefur frá sér rámt gagg á varpstöðvum.

Lífshættir

Fæðan er smáfiskur, einkum loðna og sandsíli, einnig krabbadýr, smokkfiskur og önnur sjávardýr. Úrgangur frá fiskiskipum er mikilvæg fæða, etur einnig úrgang frá fiskvinnslu-stöðvum. Etur oftast á yfirborði, en á það til að taka grunnar dýfur.

Fýllinn er úthafsfugl, sem sést þó meira og oftar í byggðum sínum en flestir aðrir sjó-fuglar utan varptíma. Þó þeir hverfi að mestu frá landinu á haustin og haldi sig á hafi úti fjarri landi, heimsækja þeir oft vörpin í mildu veðri og eru sestir upp í janúar – febrúar. Fýll verpur í byggðum í klettum og björgum við sjó eða inn til landsins, stundum ofan á klettaeyjum eða dröngum. Hreiðrið er grunn dæld, oft fóðrað með steinvölum eða þurrum gróðri, og er því valinn staður á syllu, í skúta eða grasbrekku. Fuglinn verður seint kynþroska eða ekki fyrr en hann nálgast 10 ára aldurinn.

Fýllinn verpur einu eggi snemma í maí. Útungunar- og ungatíminn er langur, á fjórða mánuð og verða ungarnir ekki fleygir fyrr en í lok ágúst – byrjun september. Fýlar eru einkvænisfuglar og parast ævilangt. Þó er um 5% skilnaðartíðni á ári og skilja þeir fremur ef illa gengur, t.d. ef varp misferst. Þeir parast þá aftur og líka ef makinn fellur frá. Fýllinn er langlífur fugl og getur náð sextugsaldri. Þeir þurfa því ekki að koma nema örfáum ungum á legg til að viðhalda stofninum.

Fýll í Mánáreyjum messar yfir maka sínum. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Fýll á hreiðri.

Fýlshreiður í Akurey. Fuglinn verpur á bera jörðina. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Dúnklæddur fýlsungi í Mánáreyjum. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Kvenkyns fýll var merktur á hreiðri á Orkneyjum 1951 og náði fuglinn sextugsaldri og var þá enn frjór. Fýllinn var myndaður með skoskum fuglafræðingi þegar hann var merktur og svo aftur 40 árum síðar. Fuglafræðingurinn hafði vissulega látið á sjá á þessum tíma, meðan fýllinn leit jafn vel út og fyrr. Elsti íslenski fýllinn var kominn vel á fimmtugsaldur, þegar hann lenti í netum og var allur.

Útbreiðsla og ferðir

Fýll hefur breiðst mjög út á undanförnum áratugum og öldum og er talið að það stafi af mikilli fæðu sem fylgdi auknum hvalveiðum og síðar vaxandi fiskveiðum í Norður-Atlantshafi. Á fyrri hluta 17. aldar er aðeins vitað til að fýll hafi orpið í Kolbeinsey og Grímsey hér við land. Upp úr 1750 færir hann sig suður á bóginn og tekur að verpa í Vestmannaeyjum og Eldey. Í Vestmannaeyjum fjölgaði fuglinum ört og byrjuðu menn þar fljótt að nýta hann til matar. Á 19. öld tekur fýll heima í Mýrdal og síðan breiðist hann út um allt land. Stærstu vörpin eru í sjávarbjörgum, en upp úr 1950 fara fýlar að sækja meira inn til landsins. Um 50 km flug er í þau vörp sem eru fjærst sjó, í Markarfljóts-gljúfrum (fuglarnir fljúga með fljótinu, en ekki yfir jökulinn) og við Þingvallavatn. Varpið í Ásbyrgi er og vel þekkt. Hvergi í heiminum verpa fýlar jafn fjarri sjó. Þrátt fyrir þessa miklu fjölgun á 20. öld, hefur honum þó fækkað undanfarið eða um 30% á síðasta aldarfjórðungi. Stofninn nú er rúmlega milljón pör og er stærstan hluta að finna í 35 vörpum, þar sem 10.000 til 100.000 pör verpa.

Það er því algerlega úr lausu lofti gripið að fýllinn þurfi að sjá sjó til að hefja sig til flugs. Þessi saga gæti verið til komin af því hversu erfitt þeir eiga með að ná sér á flug af sléttlendi, sérstaklega ungarnir síðsumars, þegar þeir hafa brotlent og eina lífsbjörg þeirra er að ná að vatnsfalli, til að fleyta sér til sjávar.

Fýlar verpa nú víða í gljúfrum og giljum inn til landsins. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Fýlar hverfa að mestu frá landinu síðsumars og á haustin og halda sig í norðanverðu Atlantshafi, en heimsækja þó oft vörpin í mildu veðri á veturna og eru sestir upp snemma. Fuglar sem fengu dægurrita í vörpum við Skjálfandaflóa, flökkuðu víða. Fyrst eftir að þeir yfirgáfu landið, fóru einhverjir í Barentshafið og alla leið austur til Novaja Zemlja, en aðrir voru austan við Svalbarða. Flestir voru á hafsvæðinu milli Grænlands og Nýfundalands eða við SV-Grænland. Frá nóvember til janúar fóru þeir að safnast saman við NA-vert landið, þó enn héldu þeir sig eitthvað á þekktum sjófuglaslóðum við sunnanvert Grænland, á svæði sem stundum er nefnt Heljargjá. Á tímabilinu febrúar til apríl voru þeir eingöngu á heimaslóðum. Vestmannaeyskur fýll flakkaði einnig mikið, hann fór m.a. upp með austurströnd Grænlands og var að þvælast austur undir Svalbarða, en var og á slóðum norðanfýla við sunnanvert Grænland.

Fýllinn er útbreiddur varpfugl við strendur N-Atlantshafs og nyrst við Kyrrahaf. Hér á landi verpur um sjötti hluti heimsstofnsins.

Fýll að lenda á Skjálfandaflóa. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Fýll hefur sig til flugs. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Fýlamergð við Eiðið, Heimaey. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson

Þjóðtrú og sagnir

Fýllinn ber nafn sitt af fúlu lýsinu, sem hann spýr
á óboðna gesti. Fræðiheiti hans, Fulmarus, og enska heitið Fulmar, er komið úr forníslensku og merkir fúli máfurinn (fúlmár). Sjómenn kalla fýlinn gjarnan múkka, það er tengt danska heitinu mallemuk.

Lítið er um fýl í íslenskri þjóðtrú, þó sjómenn tengi hegðun hans eitthvað við veðrabrigði. Stormfugl er heiti hans á ýmsum erlendum tungum.

Kveðskapur

Söknuður

Það er haustlegt.

Ég er ófleygur
múkki

horfi af blásnum
mel
yfir vaxandi ána,

horfi á eftir þér
til hafs.

Eftir Matthías Jóhannessen.

Þrammar, svá sem svimmi
sílafullr, til hvílu
fúrskerðandi fjarðar,
fúlmǫ́r á trǫð bǫ́ru,
áðr an orfa stríðir
ófríðr þorir skríða,
hann esa hlaðs við Gunni
hvílubráðr, und váðir.

Eftir Hallfreður vandræðaskáld.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Snjótittlingur

by Snæbjörn Guðmundson | 4.01.2017 | Fugl mánaðarins

Snjótittlingur (Plectrophenax nivalis)

Karlfugl snjótittlings á varpstað í Flatey á Breiðafirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Snjótittlingur tilheyrir lítilli ætt norrænna spörfugla (Calcariidae), sem er náskyld tittlingaættinni (Emberizidae), hópi smávaxinna spörfugla sem finnast víða um heim og eiga það sameiginlegt að vera fræætur. Eini náni ættingi snjótittlings sem sést hér á landi reglulega er sportittlingur (Calcarius lapponicus), en hann er varpfugl í Grænlandi og kemur hér við á ferðum sínum milli vetrarstöðva í Evrópu og varpstöðvanna. Hann hefur orpið hér stöku sinnum.

Sportittlingur er náskyldur snjótittlingi. Hann kemur hér við vor og haust. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Útlit og atferli

Snjótittlingur er einkennisspörfugl á auðnum og í fjalllendi. Hann er fremur lítill, á stærð við steindepil (Oenanthe oenanthe). Karlfugl í sumarbúningi, sólskríkjan, er snjóhvítur, nema svartur á baki, axlafjöðrum og vængbroddum. Á veturna líkist hann kvenfugli. Á sumrin er kerlingin ljósbrún, ljósari að neðan, með dökkt bak, og yfirvængi með ljósum vængbeltum. Á veturna er hún svipuð en dauflitari. Hún er með rauðbrúnar kámur á höfði og bringuhliðum. Nýfleygir ungar eru allir gráleitir og án vængbelta. Annars eru hvítir vængreitir áberandi árið um kring á fljúgandi fuglum. Goggurinn er keilulaga, svartur á sumrin en gulur á veturna. Fætur eru svartir og augu dökk.

Sólskríkja er karlfugl snjótittlings í sumarbúningi. Hér er sólskríkja í hrauni sem er eitt af búsvæðum tegundarinnar. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Sólskríkjan mín syngur. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Grænlenskur snjótittlingskarl. Hann er mun ljósari en íslenskur frændi hans. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Flug snjótittlings er hratt og bylgjótt. Á veturna tyllir hann sér á steina, þök og línur, þó sjaldan í tré. Er afar félagslyndur á veturna en á sumrin eru pör eða fjölskyldur saman.

Snjótittlingur í vetrarbúningi á flugi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Söngurinn er hávær, hraður og hljómþýður, karlfuglinn syngur bæði sitjandi og á flugi. Á veturna gefa snjótittlingar frá sér ómþýtt tíst.

Lífshættir

Snjótittlingur er frææta, tekur melfræ og annað grasfræ, einnig ber. Á sumrin eru skordýr og áttfætlur mikilvæg og aðalfæða unganna. Þeir sækja í kornmeti, svo sem hveitikorn, kurlaðan maís og brauðmola, sem lagðir eru út fyrir þá á vetrum. Kornakrar, sérstaklega óslegnir, eru gnægtabúr á veturna.

Nýfleygur snjótittlingsungi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Kvenfugl á varpstað í Flatey á Breiðafirði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Snjótittlingur er algengur til fjalla og á hálendinu en strjáll á láglendi, þar sem hann finnst helst við sjávarsíðuna. Verpur í grýttu landi og klettum, við ströndina og í eyjum og þar varpið óvíða þéttara. Hreiðrið er vandlega ofin karfa í glufu eða sprungu í bergi, eða í hlöðnum vegg. Verpur oft tvisvar á sumri. Urptin er 4–6 egg og varptíminn er frá miðjum maí. Ungarnir klekjast á 12–13 dögum og verða fleygir á svipuðum tíma. Síðustu ungarnir verða fleygir í byrjun ágúst.

Á veturna er snjótittlingurinn bæði við ströndina og inn til landsins, oft í stórhópum við mannabústaði eða á kornökrum. Snjótittlingur er ein af 3–4 fuglategundum, sem sést hér á hálendinu á veturna.

Snjótittlingar í hríðarbil … Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

…og svo stytti upp. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Útbreiðsla og ferðir

Hluti stofnsins hefur vetursetu í Skotlandi og grænlenskir fuglar eru far- og vetrargestir hér. Verpur annars á Norðurlöndum og víðar í löndunum umhverfis N-Íshafið, jafnt í Evrópu-, Asíu og Ameríku. Snjótittlingur er norðlægasti spörfugl í heimi.

Það er tilfinning margra sem fylgjast með fuglum, að snjótittlingi hafi fækkað á síðustu árum, bæði varpfuglum og vetrargestum. Því miður skortir rannsóknir til að staðfesta þetta, en leiða má líkur að því að svo norrænn fugl eigi undir högg að sækja á tímum loftslagsbreytinga og hlýnunar jarðar. Íslendingar bera ábyrgð á um 5% af Evrópustofni, þar sem Grænland er tekið með, en þar er talið að verpi meira en 10% af heimsstofninum. Íslenski varpstofninn er talinn 50.000–100.000 pör.

Þjóðtrú og sagnir

Þjóðtrúin geymir ekki margt um snjótittlinginn. Þó mun hann hafa spáð fyrir um veður. Það vissi á hríðarveður að snjótittlingar söfnuðust heim á bæi og tóku hraustlega til matar síns. Að sama skapi bar minna á þeim á undan hláku og hlýindum. Syngi sólskríkja á baðstofustrompinum, vissi það á sólskin og fallegt veður.

Kveðskapur

Sólskríkjan
Sú rödd var svo fögur, svo hugljúf og hrein,
sem hljómaði til mín úr dálitlum runni.
Hún sat þar um nætur og söng þar á grein
svo sólfögur ljóð um svo margt sem ég unni,
og kvöld eftir kvöld hóf hún ástarljóð ein –
ó ef að þú vissir hvað mikið hún kunni.
…
En sætust af öllum og sigrandi blíð
hún söng mér þar ljóðin um dalbúans næði,
um lundinn sinn kæra og lynggróna hlíð,
þó lítil og fátækleg væru þau bæði;
en svipurinn hýrnar, þér sýnast þau fríð
í syngjandi snjótittlings vornæturkvæði.
…
En fjarri er nú söngur þinn, sólskríkjan mín,
og sumur þíns vinar hin fegurstu liðinn.
Hann langar svo oft heim á Þórsmörk til þín,
hann þráir svo ljóðin og vornæturfriðinn, –
sat þar um nætur og söng þar á grein
svo sólfögur ljóð um svo margt sem ég unni,
hann harmar í skógunum hrjósturlönd sín,
hann hlustar sem gestur á náttgalakliðinn.

Eftir Þorsteinn Erlingsson.

Sólskríkjan mín syngur

Hún situr hérna stundum á grænni grein um kvöld,
og glaðlega hún syngur annað slagið,
og þegar nóttin kemur og friður fær sín völd,
ég flýg með henni inn í sólarlagið.

Ég veit að þegar haustar, hinn sæli söngur fer,
og sólskríkjan um myrkrið þarf að rata,
og svo í þrautum vetrar að nóttu mæta mér,
þær minningar sem ég mun aldrei glata.

Er vetrarskugginn hverfur, fær lífið nýjan lit,
með ljósi vaknar náttúrunnar kraftur,
og sólskríkjan mín kemur með vor og vængjaþyt,
þá vil ég fá að heyra sönginn aftur.

Eftir Kristján Hreinsson.

Sólskríkjan

Sólskríkjan mín situr þarna á sama steini
og hlær við sínum hjartans vini,
honum Páli Ólafssyni.

Eftir Pál Ólafsson.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Fjölmóður

by Snæbjörn Guðmundson | 2.12.2016 | Fugl mánaðarins

Fjölmóður eða sendlingur (Calidris maritima)

Sendlingur í vetrarskrúða.

Sendlingur, sem Jón lærði Guðmundsson kallar fjölmóð, er af snípuætt og ættkvíslinni Calidris, en henni tilheyra m.a. lóuþræll, rauðbrystingur og sanderla, auk þess títur sem flækjast hingað. Dæmi um títur sem sjást hér nokkuð reglulega eru spóatíta, veimiltíta, vaðlatíta og rákatíta.

Útlit og atferli

Sendlingur er lágfættur og kubbslegur, með stuttan háls og fremur stuttan gogg. Hann er dekkstur litlu vaðfuglanna og líka einn af þeim minnstu, litlu stærri en sandlóa og lóuþræll. Á sumrin er hann grá- og brúnflikróttur að ofan, á höfði og bringu, en hvítur á kviði. Á flugi sjást mjó, ljós vængbelti og svört miðrák í hvítum gumpi. Á vetrum er sendlingur allur grárri. Litur ungfugla á haustin er mitt á milli litar sumar- og vetrarfiðurs fullorðinna. Dökkur, lítið eitt niðursveigður goggur er gulur við rætur. Fætur eru gulleitir. Ljósir hringir eru um dökkbrún augun.

Sendlingur í sumarskrúða.

Sendlingur í sumarskrúða.

Sendlingur flýgur lágt og beint og syndir auðveldlega. Á varpstöðvunum er hann oftast lítið áberandi og laumulegur, nema kannski helst þegar tilhugalífið stendur sem hæst á vorin. Þá stunda karlarnir söngflug af mikilli elju, jafnframt sem þeir lyfta öðrum vængnum til að sýna sig fyrir dömunum. Karlarnir sjá um uppeldi unganna, á varptíma reyna þeir að afvegaleiða óvelkomna gesti með því að hlaupa um úfnir eða þykjast vera vængbrotnir. Taki maður sendlingsunga í lófa sér, eiga karlarnir það jafnvel til að setjast á ungana í lófanum.

Hin einkennandi vænglyfta karlsendlings í tilhugalífinu. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Sendlingur er félagslyndur utan varpstöðvanna og oft í stórum hópum. Hópar á flugi sýna til skiptis dökkt bak og ljósan kvið. Sendlingurinn er dagfarsprúður fugl, með gott lundarfar og spakur og flýgur oft ekki upp fyrr en komið er alveg að honum. Oft má sjá hann sitja á bátum og bryggjum á veturna. Sendlingur gefur frá sér stutt og lágt tíst og á varpstöðvum dillandi vell.

Lífshættir

Fæðan á varptíma er skordýr, köngulær og aðrir hryggleysingjar. Þangdoppur, smágerðar samlokur, burstaormar, krabbadýr og þangflugulirfur eru aðalfæðan í fjörum.

Hópur sendlinga í fjöru í Sandgerði. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Sendlingur að vetri í fjöru. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Sendlingur verpur aðallega til fjalla en einnig á annesjum og hrjóstrum á láglendi. Kjörlendið er margs konar; berangur, mosabreiður, lyngmóar og melar, venjulega nærri vatni. Hreiðrið er grunn laut á berangri, oft upp við steina eða grasþúfu, lítilfjörlega fóðrað að innan. Eftir klak yfirgefur kerlan fjölskylduna, en karlinn sér um uppeldi unganna. Utan varptíma er sendlingurinn helst í grýttum fjörum og á leirum.

Sendlingur á hreiðri við Veiðivötn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Nýklakinn sendlingsungi. Við Skálasnagabjarg, Snæfellsnesi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Urptin er fjögur egg, eins og hjá flestum vaðfuglum. Varptíminn er frá miðjum maí og síðustu ungar verða fleygir um miðjan ágúst. Álegan tekur um þrjár vikur og ungarnir verða fleygir á svipuðum tíma.

Fullvaxinn og fleygur sendlingsungi. Í Flatey á Skjálfanda. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Útbreiðsla og ferðir

Sendlingur er allalgengur en fremur strjáll varpfugl. Hann er algengasti vaðfuglinn hérlendis á veturna og sá eini sem sést reglulega á Norður- og Austurlandi. Sendlingar frá norðlægari slóðum, kanadísku heimskautaeyjunum og ef til vill Grænlandi, koma hér við vor og haust á leið sinni milli varpstöðvanna og vetrarstöðva á Bretlandseyjum og V-Evrópu og einhverjir hafa hér vetrardvöl. Sendlingur er hánorrænn fugl, varpstöðvarnar eru við Atlantshafshluta N-Íshafsins, á Grænlandi og eyjum við Norður-Íshafið, svo og á Norðurlöndum.

Íslendingar bera mikla ábyrgð á þessari tegund vegna þess að áætlað hefur verið að hér séu 30-40% af sendlingum heimsins, en talið er að íslenski varpstofninn sé um 30.000 pör. Þar sem sendlingar eru norrænir fuglar þá má búast við að hlýnandi loftslag sé slæmt fyrir þá.

Sendlingar á flóðsetri í Reykjavíkurhöfn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Sendlingahópur á flugi. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Þjóðtrú og sagnir

Íslensk þjóðtrú á ekki margt um sendlinginn. Jón Guðmundsson lærði segir þetta í riti sínu Íslands aðskiljanlegar náttúrur: „Fjölmóðurinn, eður selningurinn. Sumir halda sitthvorn, en eins stærð, lit og eðli hafa þeir; halda sig við ystu fjörur á veturna, en verpur við fremstu fjalla jökla á sumarið; hann er fugla meinlausastur, en óttast þó of margt. Einnig það, þegar fjörur eru, að sjórinn muni mega svo um síðir allur upp þorna… Eru því fullir og kátir um flæðurnar”.

Önnur skemmtileg nöfn, fyrir utan fjölmóð og selning, eru fjallafæla, fjörumús, heiðalæpa, heiðarotta og flóðsvala.

Sendlingar við Reykjavíkurhöfn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Kveðskapur

Tíðara Sörli en sendlingur á leiru
sinastælta bar í gljúfrum leggi,
glumruðu Skúla skeifurnar um eyrum,
skóf af klettunum í hófahreggi.

Úr Skúlaskeiði eftir Grím Thomsen.

Fimir krabbafætur
fyrstir vildu sparka
spor í sand,
en sendlingurinn saumaði
sólskinið, með flónni,
fast við land.

Úr Vordegi á Eyrarbakka eftir Friðrik Erlingsson.

Þúsund ár, hefur skarfurinn þurrkað sinn væng
Og þvaðrað við Sendling og Tjald sem í þaranum tifa
Selurinn blundað á sinni votu sæng
Í sólskini þegar öllum finnst gaman að lifa.

Úr Kolbeinshaus eftir Þórhall Gauta Bárðarson.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Bjartmáfur

by Snæbjörn Guðmundson | 1.11.2016 | Fugl mánaðarins

Bjartmáfur (Larus glaucoides)

Bjartmáfur á 1. vetri.                                                                       Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Útlit og atferli

Bjartmáfur er vetrargestur sem líkist mjög hvítmáfi (Larus hyperboreus) en er minni, fíngerðari, með hnöttóttara höfuð og brattara enni, frábrugðið flötu höfði hvítmáfs. Búningar og búningaskipti fullorðinna og ungra bjartmáfa eru svipuð og hjá öðrum stórum máfum. Skiptin, frá því að þeir skrýðast fyrsta ungfuglabúning uns kynþroska er náð, eru afar flókinn og er greining ungra máfa eitt erfiðasta verkefnið sem fuglaskoðarar standa frammi fyrir. Máfar skipta að hluta um fjaðurham á fyrsta hausti. Þá fella þeir höfuð- og bolfjaðrir. Eftir það skipta þeir um fjaðrir tvisvar á ári, á haustin (ágúst−október) fella þeir allt fiður, en höfuð- og bolfiður síðla vetrar (febrúar−apríl).

Fullorðinn bjartmáfur er að mestu hvítur, ljósgrár á baki og ofan á vængjum með hvíta vængbrodda. Á veturna er hann brúnflikróttur á höfði. Ungfugl á fyrsta ári er allur ljósbrúnflikróttur, aðeins brúnni að ofan og án dökks jaðars á stéli. Hann lýsist smám saman, getur á öðru ári verið alhvítur og er að mestu kominn í fullan búning á þriðja ári, en er þó með eitthvað af brúnum flikrum á vængjum og stéli. Það einkennir fullorðinn bjartmáf að hvergi sést dökkur litur í búningi hans, en fullorðinn silfurmáfur (Larus argentatus) hefur hvítt og svart mynstur á vængendum. Hinn alíslenski hvítmáfur er mjög líkur bjartmáfi. Hann dvelur hér allt árið og varpstöðvarnar eru á Vesturlandi og Vestfjörðum. Hvítmáfur er með kraftmeiri gogg, flatara enni og vængir ná ekki eins langt aftur fyrir stél á sitjandi fugli og hjá bjartmáfi. Vængir eru einnig hlutfallslega breiðari.

Bjartmáfur á 1. vetri.                                                                       Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Bjartmáfur á 2. vori.                                                                          Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Bjartmáfur á 2. vetri.                                                                          Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Bjartmáfur á 3. vori.                                                                           Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Goggur er gulur með rauðum bletti framarlega á neðra skolti á fullorðnum fugli, mun styttri og grennri en á hvítmáfi, en bleikur með dökkan brodd á ungfugli. Fætur eru grábleikir–rauðbleikir, styttri og skærlitari en á hvítmáfi. Á sumrin eru fullorðnir fuglar með rauðlitan augnhring.

Vængir bjartmáfs eru lengri og mjórri en hvítmáfs og ná lengra aftur fyrir stélið, hann virðist léttari og fimari á flugi. Er mun léttari á sundi en hvítmáfur, minnir á fýl (Fulmarus glacialis), afturhlutinn vísar á ská upp á við en á hvítmáfi virðist hann láréttur. Gefur frá sér svipuð hljóð og aðrir máfar.

Fullorðinn hvítmáfur á Melrakkaey í Grundarfirði, Snæfellsnesi. Til samanburðar á bjartmáfi.

Lífshættir

Fæða bjartmáfa er fiskur, t.d. sandsíli og loðna, svo og fiskúrgangur. Einnig þangflugur, krabbar og skeldýr. Bjartmáfur aflar sér aðallega fæðu á sundi, hleypur stundum eftir yfirborðinu með blakandi vængi og tínir upp agnir.

Fullorðinn bjartmáfur dansar á vatnsborðinu. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Bjartmáfur heldur sig mest með ströndum fram, oft með öðrum máfum. Sést sjaldan á landi, þó stundum á tjörnum og sjávarlónum og þá helst síðla vetrar eða snemma vors. Best er að skoða hann í höfnum eða við ræsi, hann er víða algengasti eða einn algengasti máfurinn á slíkum stöðum á veturna. Meðfylgjandi myndir eru flestar teknar í Þorlákshöfn, en tvær á Ólafsfirði og ein á Stokkseyri.

Bjartmáfahópur í Þorlákshöfn. Ljósmynd: Jóhann Óli Hilmarsson.

Útbreiðsla og ferðir

Bjartmáfurinn er vetrargestur frá varpstöðvum á Grænlandi, Baffinslandi og nálægum eyjum, oft í stórum hópum. Fyrstu fuglarnir koma til landsins upp úr miðjum september og hann er sennilega alkominn í október. Fullorðnir fuglar halda fyrr frá landinu á útmánuðum, eru að mestu farnir í marslok, en ungfuglar sjást áfram fram eftir maí. Sést stöku sinnum á sumrin. Talið er að hér dvelji 15−20 þúsund fuglar á hverjum vetri, sem er nálægt því að vera 5−8% af áætluðum heimsstofni. Sú tala er þó sennilega of lág. Í árlegum talningum á fuglum í svartasta skammdeginu, sem eru kallaðar vetrarfugla- eða jólatalningar, hafa sést 2800–5000 bjartmáfar ár hvert síðastliðin 5 ár og hafa þeir fundist á um helmingi talningarsvæða (af 150–180 alls). Enska nafn fuglsins er Iceland Gull, sem er skondið vegna þess að hann verpur ekki hér. Hann er alfriðaður.

Þjóðtrú og sagnir

Engin íslensk þjóðtrú tengist bjartmáfi sérstaklega, enda vafasamt að fólk hafi greint hann frá hvítmáfi fyrr á öldum. Þjóðtrú um máfa er yfirleitt tengd sjó og sjósókn. Máfar vísa á fiskitorfur. Víða í evrópskri þjóðtrú eru máfar taldir sálir þeirra sem hafa farist á sjó.

Kveðskapur

Eftir endalaus skammdegiskvöldin

Saltur sjór sem skvettist
endalaus dægur haustsins
þegar dimman lengist – dagurinn styttist.

Hvítur mávur sem flögrar
sest á bryggjusporð, mastur skips
meðan fólkið þyngist á brún – dagurinn styttist.

Seinna – löngu seinna
eftir endalaus skammdegiskvöldin
takast sólin og himinninn í hendur
og lita veröldina bláa.

Lita veröldina bláa
og dagurinn lengist á ný.

Eftir Elísabetu Þorgeirsdóttur
Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.