Hrafn

by Snæbjörn Guðmundson | 2.12.2015 | Fugl mánaðarins

Krumminn á skjánum,
kallar hann inn.
Gef mér bita af borði þínu,
bóndi minn!
Bóndi svarar býsna reiður,
burtu farðu, krummi leiður.
Líst mér að þér lítill heiður,
ljótur ertu á tánum,
krumminn á skjánum.

Þjóðvísa.

Útlit og atferli

Hrafninn (Corvus corax) er eini innlendi fulltrúi hröfnungaættarinnar á Íslandi. Hvert mannsbarn þekkir krumma, sem er bæði elskaður og hataður af þjóðinni. Hann er stærstur allra spörfugla, sterklega byggður, með fremur langa og breiða fingraða vængi og fleyglaga stél. Hann er alsvartur, fullorðinn hrafn er með græna eða fjólubláa gljáandi slikju á höfði og að ofan, úfnar fjaðrir á hálsi og fiðraðar skálmar. Ungfugl er móskulegur og án gljáa. Goggurinn er svartur, sver og sterklegur, efri skoltur fiðraður við rót. Fætur og augu eru svört.

Flug hrafnsins er þróttmikið, vængjatökin djúp og hann flýgur beint og oft hátt og lætur sig svífa á þöndum vængjum. Lætur sig oft falla með aðfellda vængi og leikur alls kyns fluglistir. Hoppar gjarnan jafnfætis. Hrafnar eru félagslyndir og halda sig í hópum eða pörum. Krunkið er dimmt og rámt, einnig heyrast gómskellur og fleiri hljóð.

Lífshættir

Hrafninn er alæta, etur hræ, úrgang, egg og unga, skordýr og ber, og fangar jafnvel fullorðna fugla. Auðvelt er að hæna hrafna að með matgjöfum og eru þeir sólgnir í flest allt sem fyrir þá er borið, þó helst fitu. Það þarf að gefa þeim á opnum svæðum, þeim er í nöp við gróskumikla húsagarða. „Guð launar fyrir hrafninn“.

Lögmál náttúrunnar er að eta eða vera etinn. Hrafninn tekur vissulega egg úr hreiðrum annarra fugla. Hann tímasetur varptíma sinn þannig – í apríl eða níu nóttum fyrir sumarmál samkvæmt þjóðtrúnni – að ungar hans klekjast um það leyti sem flestir fuglar eru á eggjum, þannig að þeir hafi nóg að bíta og brenna meðan þeir eru að vaxa úr grasi. En náttúran hefur gert ráð fyrir afráni sem þessu og það hefur afar sjaldan áhrif á stofnstærð eða afkomu bráðarinnar, þó vissulega sé óskemmtilegt að horfa uppá hrafna ræna eggjum frá öðrum fuglum.

Hrafninn verpur í klettum, giljum og hraunum á láglendi, en er sjaldgæfur ofan 400 m hæðarlínu. Á Suðurlandsundirlendi og víðar, þar sem skortur er á frambærilegum klettum, verpa hrafnar á alls konar mannvirkjum: súrheysturnum, rafmagnsmöstrum, auðum útihúsum o.fl., þeir hafa einnig orpið í trjám víða um land. Hreiðrið er mikill laupur úr alls kyns drasli, gripabeinum, sprekum og gaddavír, fóðrað með ull og fjöðrum. Varpfuglar dvelja nærri óðali sínu allt árið, en geldfuglar flakka um og dvelja í og við þéttbýli og nátta sig í hópum í klettum.

Heimkynni

Hrafninn er staðfugl og einn fárra fugla sem finnast á hálendinu yfir háveturinn.
Varpheimkynni hans eru um mikinn hluta norðurhvels jarðar, en hann er þó orðinn fáséður víða þar sem þéttbýlast er.

Þjóðtrú og sagnir

Hrafninn er einn mesti þjóðsagna- og þjóðtrúarfugl Íslendinga. Hann er og þekktur spádóms- og gáfufugl. Huginn og Muninn voru spádómsfuglar Óðins og Hrafna-Flóki treysti á hrafna til að finna Ísland. Það er sagt að hrafnar haldi hrafnaþing tvisvar á ári, vor og haust, og að þeir semji sín á milli á vorþingum hvort þeir skuli vera óþekkir eða þægir. Það eru hópar geldfugla eða hrafnar á leið á náttstað, sem er kveikjan að sögninni um hrafnaþingin.

Um fáa fugla hefur jafnmikið verið ort og krumma. Hrafninn er með alskemmtilegustu og gáfuðustu fuglum, hann er auðtaminn og getur lært orð og setningar, sé rækt lögð við kennsluna. Það er þó ekki mælt með því að fólk taki sér hrafn sem gæludýr, þá er í meira ráðist heldur en flesta óar fyrir, auk þess sem slíkt er ólöglegt.

Seint flýgur krummi á kvöldin …

Krummi svaf í kletta gjá, –
kaldri vetrar nóttu á,
verður margt að meini;
verður margt að meini;
fyrr en dagur fagur rann
freðið nefið dregur hann
undan stórum steini.
undan stórum steini.

Allt er frosið úti gor,
ekkert fæst við ströndu mor,
svengd er metti mína;
svengd er metti mína;
ef að húsum heim ég fer,
heimafrakkur bannar mér
seppi´ úr sorpi´ að tína.
seppi´ úr sorpi´ að tína.

Öll er þakin ísi jörð,
ekki séð á holta börð
fleygir fuglar geta;
fleygir fuglar geta;
en þó leiti út um mó,
auða hvergi lítur tó;
hvað á hrafn að éta?
hvað á hrafn að éta?

Sálaður á síðu lá
sauður feitur garði hjá,
fyrrum frár á velli.
fyrrum frár á velli.
‘Krúnk, krúnk! nafnar, komið hér!
krúnk, krúnk! því oss búin er
krás á köldu svelli.
krás á köldu svelli.

Jón Thoroddsen.

Dílaskarfur

by Snæbjörn Guðmundson | 2.11.2015 | Fugl mánaðarins

Útlit og atferli

Skarfar eru stórir dökkir sjófuglar. Hérlendis eru tvær skarfategundir, dílaskarfur (Phalacrocorax carbo) og toppskarfur ( P.aristotelis). Þeir eru báðir staðfuglar og er varpútbreiðsla beggja að mestu bundin við Faxaflóa og Breiðafjörð. Dílaskarfurinn er stóri bróðir toppskarfsins. Fullorðinn dílaskarfur í varpbúningi, frá janúar til júní, er með hvíta kverk og vanga. Hann er oft með hvíta fjaðrajaðra annars staðar á hausnum og ýfðar hnakkafjaðrir, þannig að höfuðið virðist kantað að aftan. Dílaskarfur fær nafnið af stórum, hvítum díl, sem hann ber á lærunum í varpskrúðanum. Aðrir hlutar fuglsins eru blásvartir og glansandi. Í vetrarbúningi, frá júlí fram í desember, er hann allur litdaufari og tapar hvíta litnum, nema á kverk. Ungfugl á fyrsta ári er brúnn að ofan og ljós að neðan, frá höfði og niður á kvið, dökknar síðan smátt og smátt og fær fullorðinsbúning á þriðja ári. Goggurinn er dökkur, en gulur við ræturnar, krókboginn í oddinn, gulur fiðurlaus blettur er við goggrót. Fætur eru svartir, augu blágræn.

Dílaskarfur flýgur nokkuð hratt og er háfleygari en toppskarfur. Torvelt getur reynst að greina skarfana að á færi. Dílaskarfur teygir hálsinn fram á flugi og veit höfuðið lítið eitt upp á við. Þegar hann syndir eða situr veit goggurinn upp. Situr oft með þanda vængi eftir ætisleit og blakar þeim í sífellu til að þurrka þá, „messar“. Dílaskarfur styggur og var um sig á varpstöðvum og er hann alger andstæða „litla bróður“, toppskarfsins.

Hópar fljúga venjulega oddaflug. Oft má sjá skarfa á leið til eða frá náttstað í eyjunum í Kollafirði og fæðuslóða í Hafnarfirði og á Álftanesi fljúga yfir Seltjarnarnes eða Vesturbæ Reykjavíkur kvölds og morgna á veturna.

Skarfar tilheyra ættbálki árfætla eða pelíkanfugla og eru skyldir súlum, pelíkönum, spírum, skutlum og freigátufuglum.

Dílaskarfar, ársgamall (t.v.), tveggja ára og fullorðinn.

Lífshættir

Dílaskarfur lifir á fiski og er slyngur kafari, fangar helst botnfisk líkt og kola og marhnút, einnig smáufsa, smáþorsk, hrognkelsi o.fl. Kafar með því að nota fæturna, etur stærri fisk á yfirborði en smærri fisk í kafi.

Ungur dílaskarfur með sandkola.

Dílaskarfur verpur í byggðum, aðallega á flötum, gróðursnauðum skerjum, stundum á stöpum. Hreiðrið er hraukur úr þangi, fóðrað með fjöðrum og grasi. Dvelur á veturna með ströndum fram en leitar stundum upp á ferskvatn, ár og vötn og skarfar sjást jafnvel á vötnum á hálendinu. Nokkrir tugir halda oft til á Þingvallavatni. Toppskarfurinn er aftur á megin eindreginn sjófugl.

Heimkynni

Aðalvarpstöðvar dílaskarfs er norðanverður Faxaflói og Breiðafjörður. Áður varp hann allvíða á Norðurlandi og jafnvel víðar. Varpútbreiðslan dróst saman snemma á síðustu öld, hann hvarf þá frá Norðurlandi og öðrum landshlutum nema Vesturlandi. Lágmark var í stofninum 1993, en eftir það hefur honum fjölgað jafnt og þétt. Hann er nú farinn að verpa á Ströndum og fyrir skömmu fannst varp í eyju í Djúpavogshreppi. Eftir varptímann dreifast skarfarnir um land allt.

Skarfabyggð í háspennumastri í Bourgas, Búlgaríu.

Dílaskarfur er algengur varpfugl víða um heim, bæði á norður- og suðurhveli jarðar. Erlendis verpur hann gjarnan í trjám og jafnvel gömlum háspennumöstrum, nærri fiskiríkum vötnum inntil landsins.

Þjóðtrú og sagnir

Lítil þjóðtrú fylgir dílaskarfinum, þó þótti fuglinn gefa mönnum vísbendingu um fisk í sjó. Hann var líka veðurviti og réðu menn í veður af flugi hans eða hátterni.

Á flæðiskeri (lokaerindi)

Yfir skerið skella bárur, skrokkur titrar.
Hátt mót vindi kría kallar:
“Krí nú skolast bjargir allar”

Dílaskarfur skeri framhjá skríður öldu.
Kallar: “vinur komdu fljótur
köfum saman – gamli þrjótur”.

Nú syndir hjá hin sæmilega síldartorfa
Sælt er líf og fengsæll flóinn.
Ég flaksa vængjum – stekk í sjóinn.

Höskuldur Búi Jónsson.

Blesgæs

by Snæbjörn Guðmundson | 1.10.2015 | Fugl mánaðarins

Ljósmyndin af blesgæsinni er eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Útlit og atferli

Blesgæs (Anser albifrons) er umferðarfugl eða fargestur hér á landi. Hún er dekkst gráu gæsanna svokölluðu, hinar eru grágæs og heiðagæs. Blesgæsin er grábrún, með ljósum rákum að ofan og dökkum rákum á síðum. Dökkir framvængir eru einkennandi á flugi. Fullorðin blesgæs er meira eða minna með svartar þverrákir og díla á kviði og er hann stundum næstum alsvartur. Hvít blesa er ofan goggrótar. Ungfugl er án dökku rákanna á kviði og blesunnar. Goggur er gulbleikur, daufari á ungfugli, fætur rauðgulir og augu dökk.

Blesgæs hegðar sér svipað og aðrar gráar gæsir, en er sneggri í uppflugi, sýnist grennri og er liprari á flugi, hópamyndun er losaralegri. Er lipur sundfugl eins og aðrar gæsir og ávallt félagslynd. Röddin er hærra stemmd, meira syngjandi og þvaðrandi en hjá öðrum gæsum og lætur blesgæsin meira í sér heyra á flugi.

Lífshættir

Blesgæs er grasbítur, á vorin sækir hún í ræktarland, en á haustin í votlendi og úthaga, ef jarðbönn hamla ekki. Etur m.a. forðarætur kornsúru, elftingar og starir. Á haustin etur hún mest votlendisgróður, en fer einnig í berjamó og tún.

Heimkynni og ferðir

Sú undirtegund blesgæsar sem fer um Ísland vor og haust, heitir Anser albifrons flavirostris. Hún verpur á Vestur-Grænlandi, en hefur vetursetu á Írlandi og Skotlandi. Hún er stundum kölluð grænlandsblesa. Útbreiðslusvæði blesgæsar á Íslandi er á Vesturlandi um Borgarfjarðarhérað og Hnappadal, til suðurs um Kjós og Hvalfjörð. Á Suðurlandi halda blesgæsir til á láglendi Árnes- og Rangárvallasýslu, austur undir Eyjafjöll, en sjást þó stundum austar.

Á vorin hefur hún viðkomu frá aprílbyrjun fram undir miðjan maí, en á haustin hefur hún viðkomu frá byrjun september fram í byrjun nóvember. Það fer nokkuð eftir árferði hversu lengi gæsirnar dvelja á landinu. Á vorin fljúga gæsirnar rakleitt yfir Grænlandsjökul og á varpstöðvarnar um miðbik Vestur-Grænlands, höfuðvígið er Diskóeyja og nágrenni, en þær verpa þó dreift frá Upernavik í norðri suður til Nuuk. Varpkjörlendið er ekki ósvipað og hjá heiðagæsinni hér á landi, flár og freðmýrar. Það er því afar mikilvægt að fuglarnir geti fitað sig upp hér, áður en þær leggja í hið erfiða farflug. Jafnframt þarf kvenfuglinn sérstaklega á aukaforða að halda til fyrir varpið, vegna þess hve seint vorar á varpstöðvunum.

Stofnsveiflur og vernd

Stofninn náði hámarki á árunum 1999-2000, um 35.000 einstaklingar og var það reyndar sögulegt hámark stofnsins á 20 öld. Eftir það fækkaði fuglunum mjög ört, í rauninni svo ört að grænlandsblesan fór á válista, samanber viðmið Alþjóða náttúruverndarsamtakanna, IUCN.

Fuglavernd hefur um árabil tekið þátt í samvinnuverkefni um rannsóknir og vernd blesgæsarinnar, milli þeirra landa sem hún dvelur í, eða Grænlands, Íslands, Írlands og Skotlands. Að frumkvæði Fuglaverndar og í samvinnu við Skotveiðifélag Íslands og fleiri aðila, var blesgæsin friðuð hér sumarið 2006 vegna fækkunarinnar í stofninum. Það er slakur varpárangur sem veldur því að nýliðun er ekki nægileg, til að standa undir afföllum vegna skotveiða. Veiðarnar eru þar af leiðandi ósjálfbærar. Orsök afkomubrestsins er óþekkt. Enn er stofninn á niðurleið, svo ekkert bendir til að þeirri friðun verði aflétt í bráð. Því miður er þó enn nokkuð skotið af blesgæs hér á landi, bæði viljandi og óviljandi. Sumir þekkja gæsirnar ekki nógu vel í sundur og aðrir láta friðunina sem vind um eyrun þjóta. Í fyrri hópnum eru byrjendur, sem er kannski vorkunn, en í seinni hópnum eru atvinnuskyttur og magnveiðimenn, sem hafa það eitt að markmiði, að drepa sem flesta fugla.

Blesgæsin er alfriðuð í öllum löndunum þar sem hún hefur viðkomu og víða hefur verið komið á fót friðlöndum fyrir gæsina. Kunnust þeirra eru Wexford Slobs á Suðaustur-Írlandi og Islay, ein af Innri-Suðureyjum við Skotland og þekkt fyrir wiskýgerð. Hérlendis er friðland á Hvanneyri fyrir blesgæsina, sem jafnframt er eitt af fáum Ramsar-svæðum á Íslandi. Önnur friðlönd sem gagnast blesgæsinni eru Pollengi og Oddaflóð á Suðurlandsundirlendinu. Á tveimur síðastnefndu stöðunum er eftirliti þó mjög ábótavant.

Fullorðin blesgæs til hægri og ung til vinstri.

Þjóðtrú og sagnir

Engin þjóðtrú tengist blesgæsinni beint, en það var mönnum ráðgáta hér áður fyrr hvað varð um farfuglana. Þá trúðu menn að helsingjar (Branta leucopsis) kæmu úr helsingjanefjum, en það eru krabbadýr af ættbálki skelskúfa (Cirripedia) sem eru náskyld hrúðurkörlum. Lögun og litur þessa krabbadýrs minnir um margt á nef helsingjagæsanna, sem koma hér við vor og haust eins og blesgæsir.

Steindepill

by Snæbjörn Guðmundson | 1.09.2015 | Fugl mánaðarins

SPÖR

Þá ertu hérna
eyðimarkafari.
Þér ber ég kveðju.

En vel er mér ljóst
að aldrei
þarfnast þú okkar
sem eigum þó allt
undir farnaði þínum og gleði.

Þér ber ég kveðju . .
hún er frá kvöldroðastúlku.

Steindepill, steindepill
á þessari stundu
þolir bringa mín engan söng
nema þinn.

Stefán Hörður Grímsson

Útlit og atferli

Steindepillinn (Oenanthe oenanthe) er litli frændi þrastanna. Þessi kviki spörfugl, sem er algengur í grýttu og lítt grónu landi, er ívið stærri og þreknari en þúfutittlingur. Karlfugl í sumarbúningi er blágrár á kolli, afturhálsi og baki, vængir svartir. Svört gríma er um augu og brúnarák hvít. Hann er ljósbrúnn á framhálsi, gulari á bringu og kviði. Síðsumars fer hann að líkast kvenfugli æ meir. Kvenfugl er dauflitari en karlfugl, mógrá á baki og að mestu án litamynsturs á höfði. Ungfugl og kvenfugl að vetri eru ljósari að ofan. Steindepill er ávallt með einkennandi stélmynstur, gumpur og stél eru hvít en svartur stélsendi og stutt, svört stélrák mynda öfugt „T“ aftast á stélinu. Goggurinn er grannur og svartur, fætur svartir, augu dökkbrún.

Steindepillinn er kvikur og eirðarlaus, flýgur lágt og tyllir sér oft með rykkjum og hneigingum og sveiflar vængjum og stéli. Er venjulega einfari eða í smáum hópum.

Lífshættir

Steindepill hleypur og skoppar eftir skordýrum og áttfætlum í opnu landi, stekkur jafnframt eftir flugum.  Á fartíma taka þeir þangflugur og fleira í fjörum, sækja eitthvað í ber og fræ.

Steindepill verpur í grýttu landi, urðum, hlöðnum veggjum, mólendi, hraunum o.þ.h., mest á láglendi. Hreiðrið er ofin karfa, staðsett í holu eða sprungu milli steina. Verpur stundum tvisvar á sumri. Utan varptíma er hann gjarnan í fjörum, ræktuðu landi og mýrum. Hann er mest áberandi síðsumars, eftir varptímann. Þá geta ungir steindeplar sést á ólíklegum stöðum, eins og húsagörðum og svalahandriðum.

Heimkynni og far

Steindepillinn er útbreiddur varpfugl á norðurhveli jarðar, sérstaklega í Evrópu og Asíu, en einnig í Alaska, NA-verðu Kanada og Grænlandi. Steindeplar sem verpa á Grænlandi koma hér við vor og haust. Íslenskir steindeplar hafa vetursetu í V-Afríku, sunnan Sahara. Engir merktir fuglar hafa þó endurheimst þar, svo við vitum ekki nákvæmlega hvar vetrarstöðvarnar eru. Það er talið víst, að steindepill sé sá íslenski spörfugl, sem ásamt maríuerlu flýgur fugla lengst í farflugi.

Þjóðtrú og sagnir

Steindepils er að nokkru getið í íslenskri þjóðtrú. Hann gat valdið júgurmeini í ám og kúm, ef þær stigu á hreiður hans. Jafnframt áttu fingur barna að stirðna eða kreppast, ef þau snertu hreiður hans. Þetta er reyndar hæpið, því hann velur hreiðrinu oftast stað á óaðgengilegum stöðum. Skýringin á farflugi steindepils var sú, að hann lægi í dvala frá krossmessu á hausti (14. september) til krossmessu á vori (3. maí). Steinklappa er heiti sem er tilvísun í hljóð fuglsins.