Vissir þú að hægt er að skoða forn kvikuhólf á Íslandi? Forn kvikuhólf geta gefið vísbendingar um hegðun kviku. Hér má t.d. sjá að súr kvika – sem er ljós, og basísk kvika – sem er dekkri, blandast illa saman. Mynd frá Hvalsnesi.
Perlan er lokuð fimmtudaginn 21. maí, uppstigningardag og þess vegna eru sýningar safnsins, Vatnið í náttúru Íslands og Rostungurinn, líka lokaðar.
Miðstöð íslenskra bókmennta hefur veitt Náttúruminjasafns Íslands 1,5 milljónir króna til að gefa út stórvirki Sigrúnar Helgadóttur rithöfundar um ævi Sigurðar Þórarinssonar jarðfræðings. Sigrún hóf ritun ævisögunnar 2014 og hefur frá árinu 2015 notið stuðnings frá Náttúruminjasafninu og haft þar endurgjaldslausa aðstöðu. Þessi myndarlegi styrkur kemur til viðbótar við 4ra milljón króna styrk frá Umhverfis- og auðlindaráðuneyti til Sigrúnar og tryggir að verkið mun koma út í tveimur bindum vorið 2021.
Hver var Sigurður Þórarinsson?
Í ævisögunni leitast Sigrún við að svara spurningunni um hver Sigurður Þórarinsson var. Sigurður sem var fæddur 1912 og lést 1983 var heimsfrægur vísindamaður og brautryðjandi á mörgum sviðum jarðfræði, jöklafræði og öskulagafræði. Hann var einnig flestum betur að sér í fornleifafræði og sögu landsins. Sigurður var þekktur sem ákaflega skemmtilegt vísnaskáld, hagyrðingur og sögumaður, góður ferðafélagi, frábær og hvetjandi kennari og alþýðufræðari en líka hlýr vinur og fjölskyldufaðir. Sigurður var einnig leiftrandi áhugamaður um ýmiss konar þjóðmál, glöggur samfélagsrýnir og hafði mikil áhrif á sviði náttúruverndar og umhverfismála. Hann var góður ljósmyndari og hluti verksins, sem Oddur Sigurðsson jöklafræðingur kemur að, er einmitt flokkun og skráning myndasafns hans, en margar myndanna munu prýða ævisöguna.
Það fennir í sporin þótt djúp séu
Sigrún segir að þegar aldarafmælis Sigurðar Þórarinssonar var minnst í upphafi árs 2012 hafi komið í ljós að margt ungt fólk þekkti lítið sem ekkert til hans. Slíkt sé eðlilegt því að rúm 30 ár voru þá liðin frá andláti Sigurðar. „Það fennir í sporin þótt djúp séu“, segir Sigrún og bendir á að það væri menningarslys ef samantekt um líf Sigurðar væri ekki skrifuð á meðan enn lifir fólk sem man hann.
Sigrún Helgadóttir er þaulreyndur rithöfundur og kennari. Auk kennslubóka eru útgefnar bækur hennar þessar: Faldar og skart. Faldbúningurinn og aðrir íslenskir þjóðbúningar, 2013, 201 bls.; Þingvellir, þjóðgarður og heimsminjar, 2011, 320 bls.; Foldar skart í ull og fat. Jurtalitun. Með Þorgerði Hlöðversdóttur, 2010, 63 bls.; Jökulsárgljúfur. Dettifoss, Ásbyrgi og allt þar á milli., 2008, 224 bls. Þá hefur Sigrún skrifað vefsíður, bókarkafla, fjölrit og bæklinga auk fjölmargra greina í blöð og tímarit.
Náttúruminjasafnið gefur verkið út
Náttúruminjasafnið er útgefandi verksins en málefnið er safninu skylt á margan hátt. Nægir að nefna að Sigurður Þórarinsson var um tíma formaður Hins íslenska náttúrufræðifélags og forstöðumaður land- og jarðfræðideildar Náttúrugripasafns Íslands (nú Náttúrufræðistofnun Íslands og Náttúruminjasafn Íslands).
45 hlutu útgáfustyrk
Miðstöð íslenskra bókmennta veitti að þessu sinni 28,3 milljónum króna í útgáfustyrki til 45 verkefna. Styrkirnir voru frá 1,5 milljónum til 200 þúsund króna, þeir hæstu til ritunar ævisögu Sigurðar Þórarinssonar, sem fyrr segir, og til verksins Laugavegur, höfundar eru Guðni Valberg og Anna Dröfn Ágústsdóttir. Angústúra gefur út. Hér má sjá yfirlit yfir úthlutun sjóðsins og styrkþega 2020.
Hekla er eitt virkasta og þekktasta eldfjall á Íslandi. Fyrr á tímum var Hekla talin dyrnar að helvíti og jafnvel að þar væri helvíti sjálft að finna. Hekla er um 1.500 metra há megineldstöð í samnefndu eldstöðvakerfi. Megineldstöðin sjálf er um 20 km löng og 10 km breið, en eldstöðvakerfi Heklu er mun umfangsmeira og um 60 km langt.
Hekla er svokallaður eldhryggur og er auðþekkjanleg í landslaginu þar sem hún er í laginu eins og bátur á hvolfi. Hekla hefur orðið til í síendurteknum eldgosum í Heklugjá, en svo nefnist gossprungan sem liggur eftir hryggnum endilöngum.
Íslandskort Guðbrands biskups Þorlákssonar frá árinu 1590, þar sem Hekla er teiknuð eins og dyr að helvíti. (Sótt á vef Íslandskorts).
Hekla í Rangárvallasýslu er merkt með rauðum punkti á kortið (kortagrunnur frá Landmælingum Íslands).
Hekla. Úr lofti sést hryggjarlag fjallsins vel og liggur það með sömu stefnu og sprungur á svæðinu. (Gervitunglamynd frá NASA og USGS).
Hekla séð úr Þjórsárdal. Frá þessu sjónarhorni er hún eins og bátur á hvolfi.
Gossaga Heklu frá árinu 1104. Mörg eldri gos eru þekkt.
| Ár | Gerð eldgoss | Ár | Gerð eldgoss | |
|---|---|---|---|---|
| 2000 | Blandgos | 1636 | Blandgos | |
| 1991 | Blandgos | 1597 | Blandgos | |
| 1980-1981 | Blandgos | 1554 | Flæðigos* | |
| 1970 | Blandgos | 1510 | Blandgos | |
| 1947-1948 | Blandgos | 1389 | Blandgos | |
| 1913 | Flæðigos* | 1341 | Blandgos | |
| 1878 | Flæðigos* | 1300 | Blandgos | |
| 1845 | Blandgos | 1222 | Blandgos | |
| 1766-1768 | Blandgos | 1206 | Blandgos | |
| 1725 | Flæðigos* | 1158 | Blandgos | |
| 1693 | Blandgos | 1104 | Sprengigos |
*Úr Heklukerfi
Jarðvegssnið þar sem sjá má fjögur algeng leiðarlög. Ljósu gjóskulögin eru Hekla-4 og Hekla-3, þau dökku og yngri eru Katla (1.150 ára gamalt) og Landnámslagið úr Bárðarbungu-Veiðivatnakerfinu (1.079 ára).
Í sprengigosum framleiðir Hekla mikið af gjósku. Víða um land má finna gjóskulög frá nútíma, þ.e. frá síðustu ~10.000 árum, sem komið hafa frá Heklu og er meirihluti súrra gjóskulaga hér á landi úr Heklugosum. Gjóskulögin eru mikilvæg í gjóskulagafræði eða gjóskutímatali þar sem skilgreind eru svokölluð leiðarlög eða gjóskulög sem finnast víða um land og eru auðþekkjanleg. Dæmi um mikilvæg leiðarlög frá Heklu eru gjóskulögin Hekla-5 (7.000 ára gamalt), Hekla-4 (4.260 ára) og Hekla-3 (3.000 ára) en þessi gjóskulög finnast í jarðvegi víða um land og eru súr og því ljós að lit. Út frá leiðarlögunum eru jarðlagasnið og atburðir eins og eldgos tímasettir. Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur (1912–1983) var frumkvöðull í gjóskulagafræði og sýndi fram á mikilvægi hennar við vísindalegar rannsóknir. Í dag er gjóskulagafræði notuð í ýmsum fræðigreinum, t.d. jarðfræði, loftslagsfræði og fornleifafræði.
Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur á Heklutindi árið 1948.
Aukin þekking og vöktun á virkum eldfjöllum auðveldar vísindamönnum að segja til um upphaf eldgosa með einhverjum fyrirvara. Heklugosið árið 2000 var með fyrstu gosum sem spáð var fyrir um. Ríkisútvarpið tilkynnti í fréttum kl. 18 þann 29. febrúar 2000 að Heklugos væri yfirvofandi og rúmlega fimmtán mínútum síðar hófst gosið. Þessi atburður leiddi í ljós hve mikilvægt það er að vakta virk eldfjöll í því skyni að koma skilaboðum fljótt áleiðis til almennings, en um það sjá Veðurstofa Íslands og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra.
Hekla séð frá Búrfelli. Algengt er að toppurinn á Heklu sé hulin skýjum.
Ítarefni
Guðrún Larsen & Jón Eiríksson 2008. Holocene tephra archives and tephrochronology in Iceland – a brief overview. Jökull 58. 229–250.
Guðrún Larsen & Sigurður Þórarinsson 1977. H4 and other acid Hekla layers. Jökull 27. 29–46.
Guðrún Larsen & Þorvaldur Þórðarson 2019. Hekla. Í: Bergrún A. Óladóttir, Guðrún Larsen & Magnús T. Guðmundsson. Íslensk eldfjallavefsjá. VÍ, HÍ og Avd-RLS. Sótt 1.4.2020 af http://www.islenskeldfjoll.is/?volcano=HEK#.
Morgunblaðið 2000. Viðvörun um Heklugos. Sótt 1.4.2020 af https://www.mbl.is/greinasafn/grein/521461/
Sigurður Þórarinsson 1971. Aldur ljósu gjóskulaganna úr Heklu samkvæmt leiðréttu geislakolstímatali. Náttúrufræðingurinn 41. 99–105.
Sigurður Þórarinsson 1968. Heklueldar. Prentsmiðja Jóns Helgasonar, Reykjavík.
Vissir þú að vetrarsteinbrjótur, öðru nafni vetrarblóm, blómgast fyrst allra plantna í apríl eða byrjun maí? Blómin eru lítil en áberandi rauðfjólublá. Vetrarsteinbrjótur er mjög harðgerð planta sem vex um allt land og hefur fundist í ríflega 1600 m hæð.