Útlit og atferli

Maríuerlan er lítill og kvikur spörfugl með langt stél sem hún veifar í sífellu. Fullorðin maríuerla er grá á baki og gumpi; kollur, kverk og bringa eru svört, enni og vangar hvít. Bringan er hvít, sem og ytri stélfjaðrir, vængir og miðhluti stéls dökk. Karlfugl er dekkri en kvenfugl. Ungfugl er móbrúnn á höfði með svartan díl á bringu.

Goggur er grannur, stuttur og svartur, fætur svartir og augu dökk. Maríuerla er af erluætt eins og þúfutittlingur.

Flug maríuerlunnar er bylgjótt. Sitjandi sveiflar hún löngu stélinu upp og niður í sífellu og kinkar kolli. Hún veiðir flugur á flugi eða á jörðu niðri, hleypur hratt. Maríuerlur eru venjulega stakar eða í litlum hópum.

Gefur frá sér fjörlegt og hvellt hljóð, síendurtekið.

Maríuerluhreiður með nýklöktum ungum á Fljótshólum í Flóa.

Lífshættir

Maríuerlan er dýraæta, tekur einkum fiðrildi, bjöllur og tvívængjur. Hún veiðir bæði fljúgandi dýr og tínir þau upp af jörðinni, með kvikum hreyfingum og stuttum sprettum. Þekkt er það atferli maríuerlu að tína dauð skordýr af grillum og stuðurum bíla. Verpur á sveitabæjum, í þéttbýli, klettum við sjó, við vötn og ár og víðar á láglendi. Hreiðrið er karfa í holu eða gjótu, hlöðnum vegg, á sperru eða undir þakskeggi, í varpkassa, undir brú eða jafnvel í grenitré. Urptin er 5-6 egg, álegan tekur 13 daga og verða ungarnir fleygir á um tveimur vikum. Utan varptíma er hún oft í fjörum.

Útbreiðsla og stofnstærð

Maríuerlan er alger farfugl. Stofnstærðin er talin vera 20.000-40.000 varppör og hún er ekki á válista. Hún flýgur til Vestur-Afríku á haustin. Varpheimkynni hennar eru um mestalla Evrópu og Asíu.

Maríuerla í vetrarbúningi á Eyrarbakka.

Þjóðtrú og sagnir

Maríuerlan skipar stóran sess í hugum landsmanna og fylgir henni ýmiss konar þjóðtrú. Meðal annars sagði hún til um vorkomu og var vísir á skipakomur á vorin, því hún átti að koma siglandi yfir hafið. Hún spáði fyrir um dvöl manna. Maríuerla átti ekki að geta orpið fyrr en hún setti hár af hreinni mey í hreiðrið. Margir líkamshlutar hennar nýttust í galdra eða annað kukl. Í maga hennar er gæfusteinn. Í heiðni var hún kennd við gyðjuna Frigg, friggjarerla eða -elda. Mörg skáld hafa mært maríuerluna í ljóðum.

Maríuerla ber æti í unga að Hofi í Öræfum.

Maríuerla í Mývatnssveit. Maríuerla á fyrsta hausti á Eyrarbakka.

Maríuerla baðar sig á Stokkseyrarbryggju.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson

Útlit og atferli

Gargönd telst til buslanda. Hún er ívið minni og grennri en stokkönd en annars eru kollur þeirra mjög líkar. Steggur líkist kollu meira en hjá öðrum buslöndum. Hann er grár, brúnni á höfði og hálsi, með svartyrjótta bringu, brúnar axlafjaðrir, svartan afturenda og grátt stél. Kviður er hvítur. Í felubúningi verður steggur vart greindur frá kollu. Kollan minnir á stokkandarkollu en er grárri, minni og grennri, með hnöttóttara höfuð, og gogg og vængspegla í öðrum litum. Bæði kyn hafa hvíta spegla með svörtum jöðrum og ryðrauða bletti á vængþökum.

Goggur steggs er dökkgrár en í fjaðrafelli eins og á kollu og stundum vottar fyrir rauðgulum skoltröndum þess utan. Goggur kollu er með rauðgular skoltrendur og dökkan goggmæni. Fætur eru rauðgulir með gráar fitjar og augu dökk. Kolla gargar hátt en steggur er lágvær.

Eitt af sérkennum andfugla er að þeir fella fjaðrir á sumrin, þar á meðal flugfjaðrir og verða því ófleygir um tíma. Andasteggir skipta um bolfiður áður en þeir fella flugfjaðrir og fá þá svonefndan felubúning, sem er oft svipaður búningi kollunnar. Felubúningurinn er því eins konar sumarbúningur þeirra. Steggirnir hópa sig á stöðum þar sem er skjól og næg fæða, til að fella. Þeir skarta síðan skrúðbúningi um haustið, eftir að þeir verða fleygir að nýju.

Atferli er svipað og hjá stokkönd. Gargöndin leitar sér ætis með því að hálfkafa með bakhlutann upp í loft, aðeins með haus og háls undir yfirborði, eða hún tínir æti úr vatnsborði. Steggurinn yfirgefur kolluna meðan hún liggur á og safnast steggirnir í hópa til að fella flugfjaðrir. Gargöndin er hraðfleyg og einnig góður sundfugl, fremur felugjörn og lætur lítið á sér bera. Er í pörum eða smáhópum, venjulega innan um aðrar buslendur.

Gargandarkolla með unga á Reykjavíkurtjörn.

Lífshættir

Gargöndin er aðallega grasbítur, en étur einnig dýrafæðu. Tekur græna plöntuhluta nykra, grænþörunga, o.fl., einnig fræ, en uppistöðufæða unga og ungamæðra er úr dýraríkinu.

Heldur sig einkum í lífríkum starmýrum og við grunnar tjarnir og polla á láglendi. Verpur nærri vatni í þéttum gróðri, undir þúfum, runnum og háu grasi. Hreiðrið er dæld, fóðruð með sinu og dúni. Urptin er 8-12 egg og klekjast þau á 24-26 dögum. Ungarnir eru hreiðurfælnir, yfirgefa hreiðrið þegar þeir eru orðnir þurrir og leita sér ætis uppá eigin spýtur undir verndarvæng móðurinnar. Þeir verða fleygir á 45-50 dögum.

Útbreiðsla og stofnstærð

Gargöndin er farfugl. Hún er algengust við Mývatn og Laxá, þar sem hún kallast litla-gráönd, en verpur annars strjált á góðum andastöðum um land allt, m.a. við Reykjavíkurtjörn og víðar á innnesjum. Stofninn er áætlaður 400-500 pör. Gargöndin er á válista sem tegund í yfirvofandi hættu (NT) og hún er alfriðuð.

Vetrarstöðvar eru á Bretlandseyjum, aðallega á Írlandi. Fáeinir fuglar halda til á Innnesjum yfir veturinn. Varpheimkynni eru víða á norðurhveli en nyrstu varpstöðvarnar eru hér á landi.

Gargandarpar við Mývatn.

Þjóðtrú og sagnir

Líkt og um flestar aðrar endur, fjallar íslensk þjóðtrú ekki mikið um gargöndina. Víða eru endur taldar veðurvitar og jafnvel að þær finni á sér eldsumbrot eða jarðhræringar. Þessu tóku menn eftir hjá Mývatnsöndum í Kröflueldum 1975-84.

Gargandarsteggur á flugi yfir Bakkatjörn á Seltjarnarnesi.

Myndir og texti: Jóhann Óli Hilmarsson