Náttúruminjasafnið tilnefnt til Íslensku safnaverðlaunanna 2020

Náttúruminjasafnið tilnefnt til Íslensku safnaverðlaunanna 2020

Sýning Náttúruminjasafnsins, Vatnið í náttúru Íslands, hefur hlotið tilnefningu til Íslensku safnaverðlaunanna 2020. Guðni Th. Jóhannesson, forseti Íslands, mun afhenda verðlaunin 18. maí n.k. í Safnahúsinu við Hverfisgötu. Athöfninni verður streymt á samfélagsmiðlum.

Fimm sýningar og/eða verkefni keppa um verðlaunin að þessu sinni og bárust valnefnd 47 ábendingar um 34 verðug verkefni. Það eru Íslandsdeild Alþjóðaráðs safna (ICOM) og Félag íslenskra safna og safnmanna (FÍSOS) sem standa saman að Íslensku safnaverðlaununum sem veitt eru annað hvert ár fyrir framúrskarandi starfsemi.

Forvitnileg og fagleg miðlun

Í umsögn segir:

Mat valnefndar er að sýning Náttúruminjasafns Íslands, Vatnið í náttúru Íslands höfði til fjölbreytts hóps gesta á ólíkum aldri þar sem mikilvægri þekkingu á sviði safnsins er miðlað til þeirra á forvitnilegan, faglegan og gagnvirkan hátt. Það er mikilvægt að höfuðsafn á sviði náttúruminja sé sýnilegt almenningi. Grunnsýningin er til fyrirmyndar og íslensku safnastarfi til framdráttar.

Opið á ný í Perlunni

Sýning Náttúruminjasafnsins, Vatnið í náttúru Íslands, var opnuð 1. desember 2018. Sýningar í Perlunni hafa verið lokaðar í samkomubanninu undanfarnar vikur, en nú eru þær aftur opnar alla daga vikunnar frá kl. 12 – 18. Minnt er á tímabundna sýningu safnsins á sama stað um Rostunga, en hún var opnuð rétt áður en samkomubannið skall á.

Aðrir keppendur

Auk Náttúruminjasafnsins hlutu tilnefingu sýningin Austfirskt fullveldi – sjálfbært fullveldi á Egilsstöðum sem þrjú austfirsk söfn standa að; ný grunnsýning Sjóminjasafnsins, Fiskur og fólk – sjósókn í 150 ár; sýningar Listasafns Reykjavíkur, 2019 – ár listar í almannarými og loks Varðveislu- og rannsóknamiðstöð Þjóðminjasafnsins ásamt Handbók um varðveislu safnkosts.

.

Sýningar safnsins í Perlunni opna á ný 4. maí

Sýningar safnsins í Perlunni opna á ný 4. maí

Náttúruminjasafn Íslands mun opna að nýju sýningar sínar VATNIÐ í náttúru Íslands og ROSTUNGAR í Perlunni 4. maí n.k. Til að byrja með verður opnunartími frá 12–18 alla daga vikunnar en mögulegt er að bóka skólaheimsóknir frá kl. 9 á virkum dögum og eru skólahópar boðnir sérstaklega velkomnir.

Viðfangsefni skólahópanna verður með venjubundnum hætti: VATNIÐ sem auðlind, ár og árgerðir, veður og loftslag, myndun og mótun lands, líffræðilegur fjölbreytileiki, þróun lífvera og margbreytileiki votlendis. Hér má fá frekari upplýsingar og bóka skólahópa (linkur)

Við vekjum sérstaka athygli á glænýrri og áhugaverðri sérsýningu safnsins um ROSTUNGA en hún er á sömu hæð og sýningin VATNIÐ í náttúru Íslands.

Nýleg rannsókn, sem Náttúruminjasafn Íslands átti frumkvæði að og vann með fleiri vísindastofnunum, varpar alveg nýju ljósi á tilvist rostunga til forna við Ísland. Rannsóknin staðfestir að á Íslandi lifði séríslenskur rostungsstofn í árþúsundir en hann dó út á landnámsöld, 800–1200 e.Kr.

Á sýningunni er þessum merkilegu niðurstöðum gerð skil og fléttað saman við umfjöllun um líffræði rostunga almennt og útbreiðslu þeirra í dag, sem og við nytjar af rostungum til forna og hugsanlegum þætti þeirra í landnámi Íslands.

 

Hornsíli

Hornsíli

Hornsíli

Vissir þú að hornsíli eru algengustu fiskar í fersku vatni á Íslandi? Þau er nær alls staðar að finna, í tjörnum, ám en líka í sjó. Hornsílin eru aðeins 4–6 sm löng. Bak- og kviðuggar hafa umbreyst í gadda og í stað hreisturs eru hornsíli með brynplötur til varnar. Hornsíli hrygna á vorin og fram á sumar. Þá breyta hængarnir um lit og verða skærrauðir á kviði. Þeir helga sér óðul og gera sér kúlulaga hreiður sem er opið í báða enda. Hængurinn lokkar til sín hrygnur sem hrygna í hreiðrið, hann sprautar sæði yfir eggin og frjógvar þau. Hrygnan kemur ekki nálægt umönnun hrogna eða seiða en hængurinn ver hreiðrið og reynir að laða þangað fleiri hrygnur 

Hrossagaukur

Hrossagaukur

Hrossagaukur

Vissir þú að hrossagaukurinn helgar sér svæði, svokallað óðal, í kringum hreiður sitt? Hann ver óðalið með sérstöku hringflugi og hneggi sem myndast þegar hann steypir sér í loftköstum niður á flugi. Með hröðum stuttum vængjatökum klýfur hann loftstrauminn og leikur á útglenntar stélfjaðrirnar eins og hljóðfæri. Um þessar mundir má heyra þessi skemmtilegu hnegg hrossa-gauks. 

Askja

Askja

Horft í suðaustur yfir Víti og Öskjuvatn.

Askja

Norðan við Vatnajökul er eldstöðin Askja sem er sigketill í miðjum Dyngjufjöllum. Öskjur í eldfjöllum draga nafn sitt af eldstöðinni Öskju, en lengi vel var hún eina þekkta askjan eða sigketillinn á Íslandi. Öskjurnar í Dyngjufjöllum eru fjórar og í þeirri yngstu má finna Öskjuvatn sem er annað dýpsta vatn landsins, 220 m djúpt.
Askja í Dyngjufjöllum í Ódáðahrauni er merkt með rauðum punkti á kortið.

Askja í Dyngjufjöllum í Ódáðahrauni er merkt með rauðum punkti á kortið (kortagrunnur frá Landmælingum Íslands).

Askja í Dyngjufjöllum. Öskjuvatn fyllir yngstu öskjuna og má sjá móta fyrir hinum eldri. Suðurbotnar eru merktir með gulum punkti. (Gervitunglamynd frá NASA).

Askja í Dyngjufjöllum. Öskjuvatn fyllir yngstu öskjuna og má sjá móta fyrir hinum eldri. Suðurbotnar eru merktir með gulum punkti. (Gervitunglamynd frá USGS og NASA).

Horft í suður yfir Öskjuvatn.

Horft í suður yfir Öskjuvatn.

Dyngjufjöll eru hluti af eldstöðvakerfi Öskju og ná allt að 1.510 metra yfir sjávarmál og rísa 700 metra yfir næsta nágrenni. Dyngjufjöll eru að mestu úr móbergi og hafa því myndast við eldgos undir jökli.

Eldstöðvakerfi Öskju er talið hafa verið virkt í a.m.k. 200.000 ár. Yfir 200 basísk hraungos hafa orðið í Öskju á síðustu 7.000 árum og 40 þeirra á síðastliðnum 1.100 árum. Einnig eru þekkt þrjú basísk tætigos. Af súrum gosum eru a.m.k. fjögur þekkt gos á síðastliðnum 11.000 árum.

 

Síðustu eldgos í Öskju

Ár Gerð eldgoss
1961 Basískt flæðigos
1921–1929 Basísk flæðigos, eldar með a.m.k. 5–6 eldgosum
1875 Basískt og súrt sprengigos

Stórt sprengigos varð í Öskju dagana 28.–29. mars 1875. Gosið átti sér nokkurn aðdraganda; vart varð við jarðskjálftahrinur frá eldstöðinni árið 1874 og einnig gufusprengingar og lítið eldgos í byrjun árs 1875. Sprengigosið er þriðja öflugasta gos sinnar tegundar sem orðið hefur á Íslandi á sögulegum tíma og þá myndaðist Öskjuvatn. Gosefnin úr sprengigosinu voru bæði basísk og súr, en það bendir til kvikublöndunar sem einnig hefur aukið kraftinn í gosinu. Mikill gosmökkur fylgdi gosinu og lagðist ljós aska og vikur yfir Austurland, frá Héraði til Berufjarðar. Á Jökuldal mældist vikurlagið allt að 20 cm þykkt. Askan frá eldgosinu barst víða og hefur fundist í Noregi, Svíþjóð og Danmörku. Þetta mikla öskufall olli búsifjum á Austurlandi og hafði áhrif á það hversu margir fluttu þaðan til Vesturheims.

Brotsár eftir berghlaup í Suðurbotnum í júlí 2014.

Brotsár eftir berghlaup í Suðurbotnum í júlí 2014.

Nærmynd af brotsárinu eftir berghlaupið í Suðurbotnum í júlí 2014.

Nærmynd af brotsárinu eftir berghlaupið í Suðurbotnum í júlí 2014.

Stórt berghlaup féll í júlí 2014 úr Suðurbotnum en svo nefnist fjallshlíðin suðaustan við Öskjuvatn. Berghlaupið féll í Öskjuvatn og myndaði flóðbylgju sem talin er hafa náð 20–40 metra hæð. Töluverðar breytingar urðu á landslagi í kjölfar flóðbylgjunnar. Merki um berghlaupið komu fram á jarðskjálftamælum og er það eitt stærsta berghlaup á sögulegum tíma á Íslandi, en talið er að rúmmál þess hafi verið um 20 milljónir m3.
Jarðlagaopna eftir flóðbylgjuna í Öskjuvatni í júlí 2014.

Jarðlagaopna eftir flóðbylgjuna í Öskjuvatni í júlí 2014.

Sethólar eftir flóðbylgjuna í Öskjuvatni í júlí 2014.

Sethólar eftir flóðbylgjuna í Öskjuvatni í júlí 2014.

Ítarefni

Carey, R.J., Houghton, B. & Thordarsson, T. 2010. Tephra dispersal and eruption dynamics of wet and dry phases of the 1875 eruption of Askja volcano, Iceland. Bulletin of volcanology 72. 259–278.

Jón Kristinn Helgason, Sigríður Sif Gylfadóttir, Sveinn Brynjólfsson, Harpa Grímsdóttir, Ármann Höskuldsson, Þorsteinn Sæmundsson, Ásta Rut Hjartardóttir, Freysteinn Sigmundsson & Tómas Jóhannesson 2019. Berghlaupið í Öskju 21. júlí 2014. Náttúrufræðingurinn 89. 5–21.

Kristján Sæmundsson & Freysteinn Sigmundsson 2013. Norðurgosbelti. Bls. 343–353 í: Náttúruvá á Íslandi: Eldgos og jarðskjálftar (ritstj. Júlíus Sólnes, Freysteinn Sigmundsson & Bjarni Bessason). Háskólaútgáfan, Reykjavík.

Thordarson, T. & Larsen, G. 2007. Volcanism in Iceland in historical time: Volcano types, eruption styles and eruptive history. Journal of Geodynamics 43. 118–152.

Þorvaldur Þórðarson & Hartley, M. 2019. Askja. Í: Bergrún A. Óladóttir, Guðrún Larsen & Magnús T. Guðmundsson. Íslensk eldfjallavefsjá. VÍ, HÍ og Avd-RLS. Sótt 3.4.2020 af http://www.islenskeldfjoll.is/?volcano=ASK#.