Tveggja ára fjallkjói á Skjálfanda.

Fjallkjói líkist ljósum kjóa, en er minni og nettari, með afar langar miðfjaðrir í stéli. Bak og yfirvængir eru grábrún, ljósari en á ljósum kjóa, vængendar dökkir, án hvítra vængskella kjóans. Svört kollhetta sker sig greinilega frá annars ljósu höfði, hálsi og bringu. Dökkt litarafbrigði er afar fátítt. Ungar eru svipaðir kjóum. Ískjói er annar hánorrænn kjói sem fer hér um bæði vor og haust á leið milli varpstöðva á túndrunni allt í kringum N-Íshafið og vetrarstöðva suður í höfum. Ískjói er heldur stærri og þreknari en kjói, minnir jafnvel á skúm á flugi og eru miðfjaðrir stéls langar, undnar og með ávalan enda.

Fullorðinn fjallkjói á varpstað á Norðurlandi.

Lífshættir

Kjörfæða fjallkjóa í upprunalegum heimskynnum sínum eru læmingjar. Hér lifir hann á svipaðri fæðu og kjóinn, smáum fuglum, fuglsungum, eggjum, skordýrum og berjum. Sjálfsagt hagamúsum líka. Fjallkjói hefur þó ekki orðið uppvís af því að ræna aðra fugla æti eins og kjóinn.

Varpkjörlendi fjallkjóa hér á landi er mólendi fjarri sjó. Eggin eru tvö, þau klekjast á 24 dögum og ungarnir verða fleygir á 25-30 dögum. Varptíminn er í júní og flugtími unga seinni partinn í júlí eða byrjun ágúst.

Fullorðinn fjallkjói á varpstað á Norðurlandi.

Útbreiðsla og stofnstærð

Hánorrænn fugl sem fer hér um vor og haust á leið milli varpstöðva og vetrarstöðva. Fjallkjói sést frá byrjun maí fram í miðjan október, tíðastur um mánaðamótin maí/júní og í ágúst, hefur fundist um allt land sem og á hafinu umhverfis. Varp var staðfest á Norðurlandi 2003, en fuglar höfðu sést þar um árabil og lék sterkur grunur um varp. Þeir hafa orpið þar síðan og hafa einnig fundist verpandi á Strandahálendinu.

Fjallkjói sést oftar inn til landsins en ískjói, jafnvel í miðhálendinu og gætu það ef til vill verið varpfuglar á ferð. Fjallkjói verpur aðallega á freðmýrabeltinu allt í kringum norðurskautið og hefur meiri útbreiðslu en ískjói. Næst okkur verpa fjallkjóar á Grænlandi og upp til fjalla í Skandinavíu. Stofninn sveiflast þar í takt við hinar þekktu sveiflur í læmingjastofninum. Vetrarstöðvar fjallkjóa eru m.a. í sunnanverðu Atlantshafi og Suður-Íshafi.

Grafandarsteggur í Hafnarfirði.

Graföndin er grannvaxin og hálslöng votlendisönd og oftast auðgreind á löguninni. Í fjarlægð virðist karlfuglinn, steggurinn, grár með hvíta bringu og dökkt höfuð. Höfuðið er kaffibrúnt, sem og kverk og afturháls. Framháls, bringa og kviður eru hvít og hvítar rákir á hálshliðum teygja sig upp til höfuðsins. Hann er gráyrjóttur á hliðum, og að ofan á baki, vængþökum og gumpi. Undirgumpur er svartur og stél hvítt og svart með löngum svörtum miðfjöðrum, axlafjaðrir langar og svartar með hvítum jöðrum. Vængspegill er grængljáandi með brúnan framjaðar og hvítan afturjaðar. Í felubúningi síðsumars, þegar hann er ófleygur og í fjaðraskiptum, er steggurinn svipaður kollunni en grárri að ofan. Kvenfuglinn, kollan, er svipuð öðrum buslandakollum en ljósari og grárri, grennri, með lengri háls og oddhvasst stél. Kviður er hvítur og vængspeglar eins og á stegg en brúnni og dauflitari. Kollurnar gefa frá sér djúpt garg, steggirnir lágt blístur, en yfirleitt er fuglinn þögull.

Goggur er blágrár, á stegg með svartan mæni og nögl, og fætur einnig. Augu eru brún.

Flug grafandar er kraftmikið með tíðum vængjatökum, vængir grannir og oddhvassir. Hún flýtur vel á vatni og á auðvelt með gang. Sést venjulega í pörum eða litlum hópum, oft með öðrum buslöndum. Er fremur stygg, hegðar sér líkar rauðhöfða en stokkönd.

Grafandarpar við Núpa í Ölfusi.

Lífshættir

Graföndin etur fjölbreytt úrval jurtafæðu; fræ, jarðstöngla og rótarhnýði. Tekur jafnframt dýrafæðu í einhverjum mæli og er hún aðalfæða unganna. Hálfkafar eða stingur haus og hálsi undir yfirborð.

Kjörlendi grafandar er blautar flæðimýrar, fen og lífrík vötn og tjarnir með aðliggjandi mýrum. Hún verpur í móum og mýrum, hreiðrið er venjulega opnara en hjá öðrum buslöndum en annars svipað að gerð. Urptin er 7-9 egg, álegan tekur 22-24 daga og ungarnir verða fleygir á 40-50 dögum.

Stofnstærð og útbreiðsla

Grafönd verpur dreift um land allt, en er algengust á Norðurlandi og Úthéraði. Stofnstærðin er talin vera um 500 pör. Þekktir eru nokkrir hausthópar, meðal annars í Öxarfirði og á Úthéraði, allt að nokkur hundruð fuglar hafa sést þar. Á Mývatni hafa sést 70 steggir að vorlagi. Grafönd er alfriðuð og á válista sem fugl í yfirvofandi hættu (NT), aðallega vegna stofnsmæðar hér.

Graföndin er farfugl. Vetrarstöðvar eru víða um vestanverða Evrópu, austan frá Finnlandi og suður til Spánar og Ítalíu, en flestar hafa vetursetu á Bretlandseyjum og frá Bretagne-skaga til Þýskalands. Stöku fuglar sjást flesta vetur á Suðvesturlandi. Graföndin er útbreiddur varpfugl á norðurhveli jarðar.

Grafandarhreiður í Biskupstungum.

Þjóðtrú og sagnir

Graföndin hefur ekki skipað sér neinn sérstakan sess í íslenskri þjóðtrú, enda er hún fremur sjaldgæf. Íslensk þjóðtrú fjallar almennt lítið um endur. Þær eru taldar veðurvitar og hér hefur borið við, að þær finni á sér eldsumbrot eða jarðhræringar.

Tveir grafandarsteggir að elta kollu á Djúpavogi.

Þórshani er sundhani, líkt og óðinshani og amerískur frændi þeirra, freyshani.

Þórshani er dálítið stærri en óðinshani. Sumarbúningur hans er rauðbrúnn að neðan en með áberandi ljósum og dökkum röndum að ofan. Kvenfugl er með svartan koll, goggrót og kverk og hvítan vanga, karlfugl er litdaufari, með rákóttan koll og oft með ljósa bletti á bringu og kviði. Vængbelti eru hvít. Á veturna er þórshani ljósblágrár að ofan en ljós að neðan, með dökka augnrák. Ungfugl er svipaður en dekkri á kolli, hnakka, baki og síðum. Goggur er gulur, nema dökkur fremst, og gildari en goggur óðinshana; hann dökknar á veturna. Fætur eru gráleitir með gulum sundblöðkum, augu dökk.

Þórshani sést oftast á sundi, hann er hraðfleygur þegar hann hefur sig á loft. Þórshani liggur hátt í vatninu og skoppar á vatnsborðinu. Hann er gæfur, eins og óðinshani.

Þórshani er líkur óðinshana í háttum. Í tilhugalífinu á kvenfuglinn frumkvæðið og það er karlfuglinn sem sér um álegu og ungauppeldi, en kerlan lætur sig hverfa strax eftir varpið og getur stundum verið í tygjum við fleiri en einn karl (fjölveri). Dömurnar safnast saman í hópa og frílista sig meðan karlarnir streða við uppeldið. Þessi femínismi er líka við lýði hjá hinum sundhönunum: óðinshana og freyshana.

Röddin er lík rödd óðinshana, en hvellari.

Þórshanahjón, kerlan til vinstri.

Lífshættir

Notar svipaðar aðferðir við fæðuöflun og óðinshani, hann hringsnýst á sundi og þyrlar upp fæðu, dýfir gogginum ótt og títt í vatnið og tínir upp smádýr eins og rykmý, brunnklukkur, smákrabbadýr, tínir einnig rykmý af tjarnarbökkum og landi.  Úti á sjó etur hann svif. Í fjörum tekur hann þangflugulirfur, doppur og önnur smáskeldýr.

Er meiri sjófugl en óðinshani. Á sumrin heldur hann sig helst við sjávarlón, í fjörum með þanghrönnum og á grónum jökulaurum með tjörnum og lækjum. Hreiðrið er grunn laut, falin í gróðri. Eggin eru fjögur, útungun tekur 18-20 daga og ungar verða fleygir á 16-20 dögum.

Stofnstærð og útbreiðsla

Hér eru aðeins tæplega 300 fuglar í smáum byggðum umhverfis landið. Þórshani er með sjaldgæfustu varpfuglum okkar og er í útrýmingarhættu. Hann er á válista sem tegund í hættu (EN) og er stranglega bannað að nálgast hreiður hans nema með leyfi umhverfisyfirvalda. Þórshani dvelur aðeins 1−2 mánuði á varpstöðvunum. Fuglar sem sjást fram í október eru ef til vill fargestir frá heimskautalöndum. Talið er að vetrarstöðvarnar séu í Atlantshafi, nálægt miðbaug. Þórshani er hánorrænn fugl sem verpur víða við strendur landanna umhverfis Norðurheimskautið en þó hvergi í Evrópu nema á Íslandi, Svalbarða og Novaja Zemlja.

Þórshanahjón, karlinn ofar.

Þjóðtrú og sagnir

Fátt er um svo sjaldgæfan fugl í íslenskri þjóðtrú. Kunnasti varpstaður þórshana – líklega á heimsvísu – var um tíma á Eyrum, nærri Hraunsárósi. Þangað sóttu fuglaskoðarar og eggjasafnarar víða að til að berja þennan sjaldgæfa fugl augum eða ræna eggjum hans. Hann hvarf að mestu frá Eyrum um eða uppúr 1980. Ísólfur Pálsson frá Stokkseyri, faðir Páls tónskálds og organista, segir svo frá: „Þórshaninn, hinn undurfallegi miðsumarsfugl, sem kemur hingað aðeins til að verpa og er svo horfinn áður en varir, á einnig skilið að kallast hygginn. Spói er að vísu klókur, heiðlóa hyggin og jaðrakan jafnslungið að láta ekki vita um eggin sín, en þórshaninn er þeim öllu snjallari í klókindum. Hann verpur á þröngum stöðum, á vatnafitjum, heiðabörðum nálgægt vötnum, á sjávarbökkum og oft í götubrúnum við alfaravegi, og er þá vanur að liggja kyrr, hversu mikil umferð sem er, og unga þannig út í næði. Fljúgi hann af eggjum, fer hann beint uppí loftið, bregður máske á leik og flýgur svo í sama hasti eitthvað langt burt og sezt á vatn eða sjó. Fari maður svo á eftir honum, situr hann oftast uppi á þurru, er að er komið, og er að kroppa sig, læzt ekki taka eftir neinu, og má ganga mjög nærri honum án þess hann styggist. Kvenfuglinn hagar sér líkt og karlfuglinn. Það þykir merki þerritíðar, ef þórshanar og óðinshanar verpa lágt, sem kallað er. Þeir verpa t.d. stundum niðri í vatnsfarvegum, er lágt er í, og er margreynt, að ekki rignir svo mikið útungunartímann (3 vikur), að það komi að sök, þó að lega hreiðranna sé þannig, að það ekki þurfi nema eins dags regn til þess að flæði yfir það. Verpi þeir aftur á móti hátt í heiðabörðum, þó að vatnslítið sé og þurrkar hafi gegnið, þá mun varla bregðast, að rosi og óþerritíð komi, er að túnaslætti líður. Og oft hefur vaxið svo í vötnum, að flætt hafi upp að hreiðrum þeirra, en ekki lengra.“ (Eimreiðin 1941 (47, 4): 396-401).

Þórshanahjón á góðri stundu.

Ungur þórshani á fyrsta hausti.