Álftin

by Snæbjörn Guðmundson | 3.03.2015 | Fugl mánaðarins

Svanasöngur á heiði

Eg reið um sumaraftan einn
á eyðilegri heiði;
þá styttist leiðin löng og ströng
því ljúfan heyrði eg svanasöng,
já, svanasöng á heiði.

Steingrímur Thorsteinsson

Álft

Álftin (Cygnus cygnus) telst til andfugla (Anseriformes), til þeirra teljast svanir, gæsir og endur, sem reyndar tilheyra sömu ættinni, andaætt (Anatidae).

Álftin er stærsti varpfugl landsins. Hún er eini innlendi svanurinn og auðþekkjanleg frá öðrum íslenskum fuglum á stærð, lit og löngum hálsi. Kynin eru eins í útliti. Fullorðin álft er alhvít en tekur oft á sig ryðrauðan lit úr mýrarauða á höfuð og háls og nær sá litur stundum niður á bringu og kvið. Ungfuglar og fuglar á fyrsta vetri eru gráleitir en lýsast þegar líður á vetur og er að mestu orðinn hvítir að vori. Fætur eru svartir og augu dökk. Á fullorðinni álft er goggur svartur fremst með gulri rót sem nær aftur undir augu og fram undir nasir, ungfugl er með bleikan gogg með svörtum broddi. Flugið er kröftugt með sterklegum, hægum vængjatökum. Álftin teygir hálsinn beint fram á flugi en heldur honum lóðréttum á sundi. Hún hleypur á vatni þegar hún hefur sig til flugs. Félagslynd, venjulega í hópum nema á varptíma en þá verja hjónin óðal. Eins og aðrir andfuglar fella álftir flugfjaðrir síðsumars, eru þá ófleygar um tíma og er þá sagt að þær séu „í sárum“. Fegurð „svanasöngsins“ kann að vera umdeild, en hann minnir á lúðrablástur. Nafnið álft er talið dregið af latneska orðinu albus (hvítur).

Álftin er grasbítur, sem lifir mest á vatnagróðri eins og störum, fergini, mara og nykrum.  Fer einnig í tún. Á grunnsævi og í sjávarlónum er marhálmur, lónajurt og grænþörungar aðalfæðan.  Hálfkafar oft með afturendann uppí loft til að ná til botns í dýpra vatni.

Álftin heldur sig á vötnum, tjörnum og í votlendi á sumrin og verpur á bökkum, í hólmum eða mýrum. Hreiðrið er stór dyngja úr gróðri sem fuglarnir reyta upp, fóðrað með dúni. Álftir parast til langframa og þær nota oft sama hreiðurstæðið ár eftir ár. Kvenfuglinn ungar út eggjunum meðan karlinn stendur vakt og hjónin sjá saman um að ala önn fyrir ungunum. Ef annar makinn deyr, getur eftirlifandi fugl parað sig aftur og haldið óðalinu. Álftir geta orðið nokkuð gamlar, jafnvel náð þrítugsaldri.

Það þarf kraft til að halda svo þungum fugli á lofti, í raun ætti álftin ekki að geta flogið. Enda er aðalvopn þeirra vængirnir; ef óboðinn gestur nálgast hreiður eða unga, er þeim óspart beitt. Sumir karlfuglar geta verið skæðir, vitni eru að því að álftir hafi flogið uppá bakið á fé og barið það til bana. Einnig hafa álftir drepið hunda, tófur og barið í sundur stafi manna. En dýr gera flest til að vernda afkvæmi sín gegn meintum óvinum.

Kjörsvæði geld-, felli- og farfugla eru lífrík vötn, ár og óshólmar, einnig lygnir vogar og strandlón. Álftin verpur um land allt, geldfugla- og fellihópar eru víða en vetursetufuglarnir sjást aðallega á S- og SV-landi og Mývatni. Flestar álftir fljúga héðan til Bretlandseyja á haustin, aðallega til Írlands. Álftin verpur í N-Evrópu, austur um Rússland og Síberíu, allt að Beringssundi.

Nytjar

Forðum fóru menn í álftaver og náðu sér í álftir í soðið þegar þær voru ófleygar í fjaðrafelli. Hamirnir og þó sértaklega álftafjaðrir voru verslunarvara. Fjaðrirnar voru notaðar sem pennar. Þær mátti tína á þeim slóðum sem álftirnar felldu flugfjaðrir. Álftin hefur verið friðuð frá 1914. Stofninn er ekki stór, hann er nú um 30.000 fuglar og varppörin eru álitin milli 3000 og 4000.

Rómantík og sagnir

Álftin kemur víða fyrir í þjótrúnni. Hún er talin veðurviti, það þykir vita á gott, ef hún flýgur snemma vors til heiða, en ef hún flýgur til sjávar er von á vondum veðrum til landsins. Hún er talin kóngsdóttir í álögum vegna söngsins. Stundum brugðu illir andar sér í álftarlíki. Það er ef til vill undirrót hinnar íslensku þjóðtrúar um hinn hættulega anda eða blástur álftarinnar. Því var trúað hér á landi, að sá, sem álftin blési á, dytti niður steindauður. Þetta tengist gamalli þjóðtrú um andardrátt almennt. „Álftin hefur himneska rödd“, en helvískan anda segir gamalt íslenskt máltæki. Álftir og svanir koma fyrir í fjölmörgum fornum sögnum víða um heim og er sögnin um Ledu drottningu, sem Seifur heimsótti í svanslíki, sennilega þeirra frægust.

Á 19. öldinni hófst mikil svanarómantík hér á landi. Kom hún hvað mest fram í ljóðagerð. Fjölmörg íslensk skáld hafa ort um álftina, flest í rómantískum anda. Steingrímur Thorsteinsson, Einar Benediktsson, Jón Trausti og Halla Eyjólfsdóttir ortu öllum um svani. Með rómantíkinni fer svansheitið að tíðkast í mannanöfnum: Svanur, Svandís, Svanhildur, Svanhvít, Svana.

Hleyptu þeir á fannhvítum hestum yfir grund,
hornin jóa gullroðnu blika við lund,
eins og þegar álftir af ísa grárri spöng,
fljúga suður heiði með fjaðraþyt og söng.

Úr Álfareiðinni e. Heine, þýð. Jónas Hallgrímsson.

Texti og myndir eftir Jóhann Óla Hilmarsson.

Rjúpan

by Snæbjörn Guðmundson | 4.02.2015 | Fugl mánaðarins

Ein er upp til fjalla,
yli húsa fjær,
út um hamrahjalla,
hvít með loðnar tær,
brýst í bjargarleysi,
ber því hyggju gljúpa,
á sér ekkert hreysi
útibarin rjúpa.

Fyrsta erindið úr Óhræsinu eftir Jónas Hallgrímsson

Rjúpan

Rjúpa (Lagopus muta) er eini hænsnafuglinn sem lifir villtur á Íslandi. Flestir þekkja rjúpuna, hún er hnellin og vængirnir stuttir og breiðir. Hún fellir bolfjaðrir þrisvar á ári, en flugfjaðrir aðeins einu sinni. Á veturna er rjúpan alhvít, en að mestu brún á sumrin. Á haustin er rjúpan grábrún. Kviðurinn og fiðraðir fæturnir eru hvítir árið um kring, sem og flugfjaðrir, en stélfjaðrirnar svartar. Á vorin skrýðast kvenfuglarnir sumarbúningi um það bil mánuði fyrr en karlfuglarnir, karrarnir. Þeir eru hvítir fram í júní, en þá er kvenfuglinn orpinn. Þeir eru mjög áberandi þegar þeir tylla sér þá á háa staði, þenja rauða kambana og verja óðal sitt. Í algleymi tilhugalífsins eru þeir auðveld bráð fyrir fálka, alhvítir og annars hugar í dökku umhverfi. Þeir stunda þá leirböð af kappi og er hvíti liturinn oft orðinn ansi leirugur, áður en þeir skipta alveg yfir í sumarfiðrið. Annað sem einkennir rjúpuna, er að ungar verða fleygir á 10 dögum, löngu áður en þeir ná fullri stærð.

Rjúpan verpur á lyngheiðum, í móum, kjarri, skóglendi og grónum hraunum frá fjöru til fjalls. Hreiðrið er fóðruð skál, vel falin í runnum eða lyngi. Rjúpur halda til fjalla á haustin en þegar jarðbönn hamla beit leita þær niður á láglendi og halda þá til í hlíðum, kjarri og jafnvel í byggð, kvenfuglar og ungfuglar flakka meira, karrarnir halda sig oft í varplöndunum árið um kring. Rjúpan er einn fárra fugla, sem sjást á miðhálendinu á veturna, hinir eru krummi, snjótittlingur og stundum sést fálki elta rjúpu á snævi þöktu hálendinu.Rjúpan er spakur fugl, þar sem hún er óáreitt.

Jólamatur fátæklinga

Það er ekki ýkja gamall siður meðal almennings, að borða fugla á jólum hér á landi. Til jólahaldsins var fyrr á öldum oftast slátrað lambi og kjötsúpa höfð á aðfangadagskvöld. Hangiket var einnig víða jólamatur og gjarnan borðað á jóladag, en rjúpur voru fátækramatur og bara borðuð á þeim heimilum sem höfðu ekki efni á að slátra lambi fyrir jólahátíðina. Svipaða sögu er að segja um laufabrauð, sem var einnig fátækramatur. Kornmeti var oft af skornum skammti á Íslandi og því var mesta nýnæmið um jól grautar og brauðmeti og þar með talið laufabrauðið, sem er eitt af sérkennum jólahalds á Íslandi. Svínaketsát er nýlegt, þar sem svínarækt lá niðri um aldir og hófst ekki aftur að ráði fyrr en uppúr 1950. Svipað er að segja um gæsaát, sem er fremur nýleg jólahefð í landinu.

Afhverju er rjúpan með loðnar tær?

Einu sinni boðaði María mey alla fuglana á fund sinn. Þegar þeir komu þangað skipaði hún þeim að vaða bál. Fuglarnir vissu að hún var himna drottning og mikils megandi. Þeir þorðu því ekki annað en hlýða boði hennar og banni og stukku þegar allir út í eldinn og í gegnum hann nema rjúpan. En er þeir komu í gegnum eldinn voru allir fæturnir á þeim fiðurlausir og sviðnir inn að skinni og svo hafa þeir verið síðan allt til þessa dags og hlutu þeir það af því að vaða bálið fyrir Maríu.

En ekki fór betur fyrir rjúpunni sem var sú eina fuglategund sem þrjóskaðist við að vaða eldinn, því María reiddist henni og lagði það á hana að hún skyldi verða allra fugla meinlausust og varnarlausust, en undireins svo ofsótt að hún ætti sér ávallt ótta vonir nema á hvítasunnu, og skyldi fálkinn sem fyrir öndverðu átti að hafa verið bróðir hennar ævinlega ofsækja hana og drepa og lifa af holdi hennar.

En þó lagði María mey rjúpunni þá líkn að hún skyldi mega skipta litum eftir árstímunum og verða alhvít á vetrum, en mógrá á sumrum, svo fálkinn gæti því síður deilt hana frá snjónum á veturna og frá lyngmóunum á sumrum. Þetta hefur ekki úr skorðum skeikað né heldur hitt að fálkinn ofsæki hana, drepi og éti, og kennir hann þess ekki fyrr en hann kemur að hjartanu í rjúpunni að hún er systir hans enda setur þá að honum svo mikla sorg í hvert sinn er hann hefur drepið rjúpu og étið hana til hjartans að hann vælir ámátlega lengi eftir svo nístir í gegnum merg og bein. (Þjóðsagnasafn Jóns Árnasonar – Textasafn Orðabókar Háskóla Íslands).

Jóhann Óli Hilmarsson lagði til myndir og texta.