by Snæbjörn Guðmundson | 7.12.2018 | Fugl mánaðarins
Fálkinn (Falco rusticolus)
Fullorðinn kvenfálki á Skagaströnd.
Þjóðarfugl og konungsgersemi á 100 ára fullveldisafmæli.
Sýning Náttúruminjasafnsins Vatnið í náttúru Íslands var opnuð 1. desember s.l. í Perlunni á 100 ára fullveldisafmælisdeginum. Þetta er fyrsta stóra sýningin sem höfuðsafn þjóðarinnar í náttúrufræðum stendur sjálft að frá stofnun safnsins árið 2007. Jafnframt er þetta í fyrsta skipti í langri sögu safnsins og forvera þess þar sem sýningaðstæður sæma viðfangsefninu, stórbrotinni náttúru landsins og grundvallarþýðingu fyrir tilvist þjóðarinnar. Það er því við hæfi að gera þjóðarfuglinum, fálkanum, hátt undir höfði. Okkar æðsta orða er kennd við hann, hann var konungsgersemi fyrr á öldum, um tíma í skjaldarmerki Íslands, og nú í merki stjórnmálaflokks og eins öflugasta íþróttafélagsins.
Útlit og atferli fálkans
Fálki eða valur er stór og tígulegur ránfugl, með langa, breiða, odddregna vængi og langt stél, stærsti fugl fálkaættarinnar.
Hann er breytilegur að lit, fullorðinn fálki er venjulega grár eða grábrúnn að ofan með hvítum doppum og rákum, ljósari að neðan, oftast hvítur eða ljósgulleitur með dökkum rákum og dílum. Höfuðið er meira eða minna rákótt, stundum með greinilegum skeggrákum. Stélið er þverrákótt. Karlfugl er venjulega ljósari, en kvenfugl stærri. Ungfugl er dekkri, stundum aldökkur með hreisturmynstri að ofan og rákóttur að neðan.
Goggur er krókboginn, á fullorðnum fálka er hann grár með gulri vaxhúð, fætur eru gulir og augu stór, dökkbrún með gulan augnhring. Ungfugl er með gráan gogg, vaxhúð og fætur.
Fullorðinn kvenfálki í Suður-Þingeyjarsýslu.
Fullorðinn kvenfálki í Suður-Þingeyjarsýslu.
Tígulegur fálki hefur sig til flugs í Suður-Þingeyjarsýslu.
Fálkinn flýgur með hröðum, kraftmiklum vængjatökum og grípur oft til renniflugs, hann er hraðfleygur og mjög fimur á flugi. Á haustin má stundum sjá nokkra ungfálka saman en yfirleitt er fálkinn einn eða hjónin saman.
Fálkinn gefur frá sér hvellt væl á varpstöðvum en gargar reiðilega þegar hann er í árásarhug. Hann er þó oftast þögull.
Lífshættir
Aðalfæða fálkans er rjúpa, sem hann slær með klónum á flugi eða grípur á jörðu niðri. Hann veiðir flestar tegundir fugla, en það fer talsvert eftir veiðilendum, hvaða bráð verður fyrir valinu, allt frá þúfutittlingum og auðnutittlingum, jafnvel hagamúsum, til fullorðinna heiðagæsa.
Fálkinn verpur í klettum, t.d. giljum, gljúfrum, gjáveggjum, stöpum og gígum. Hreiðrið er annað hvort grunn skál á gróinni syllu, en oft gamall hrafnslaupur. Fálkinn byggir ekki hreiður sjálfur og því er hrafninn stundum kallaður byggingameistari fálkans. Urptin er 3–5 egg, hann liggur á í fimm vikur og ungarnir verða fleygir á sjö vikum. Hjónin dvelja á óðalinu árið um kring, ungfuglar ferðast víða innanlands og halda sig við ströndina yfir háveturinn.
Fálkahreiður í hrafnslaup í Suður-Þingeyjarsýslu.
Ungur fálki að snæðingi í útjaðri Reykjavíkur.
Nýfleygur fálkaungi í Suður-Þingeyjarsýslu.
Útbreiðsla og stofnstærð
Fálkinn er staðfugl, talið er að íslenski stofninn telji 300–400 varppör. Heimkynni fálka eru allt umhverfis Norðurheimskautið, venjulega norðan 60°N. Valurinn er eini fálkinn sem er staðfugl á heimskautasvæðum Norðurhjarans. Á Íslandi verpur hann dreift um land allt en er algengastur í Þingeyjarsýslum. Varpstofn fálkans fylgir sveiflum í rjúpnastofninum, en er hnikað þannig að mest er um fálka um þremur árum á eftir hámarki í stofnstærð rjúpu.
Mörg litarafbrigði eru til af fálkanum, frá nær aldökkum fuglum og til nær alhvítra. Dekkstu fálkarnir eru í Skandinavíu og þeir ljósustu á Grænlandi, en íslensku fuglarnir eru þar mitt á milli. Hvítir fuglar sem hér sjást árlega eru kallaðir „hvítfálkar“ eða „Grænlandsvalir“. Fullorðnir hvítfálkar eru alhvítir með dökka vængbrodda og rákir, aðallega að ofan, ungfuglar eru rákóttir. Íslenskir fuglar geta þó verið mjög ljósir, ljósustu karlfuglar eru nær hvítir á höfði og að neðan.
Mjög ljós kvenfálki í Suður-Þingeyjarsýslu.
Fullorðinn kvenfálki í Suður-Þingeyjarsýslu.
Fálkinn var konungsgersemi
Hvenær fálkatamningar hófust í Danmörku er ekki vitað, en skráð er að þegar Hrólfur Kraki Danakonungur, sem uppi var á 6. öld, heimsótti Aðils konung í Uppsölum, bar hvor þeirra fálka á öxlum sér: „Þeir haufdu Hauka sína á oxlom“. Enn eitt fálkaheitið er haukur.
Sagnir herma, að 100 merkur gulls og 60 veiðifálkar væri árlegur skattur sem Hákon Jarl skyldi gjalda Haraldi Blátönn (d. 986), sem hið þráðlausa Bluetooth kerfi er nefnt eftir. Skatturinn var goldinn fyrir þann hluta af Noregi, sem Hákon réði og nefndi Haraldur landið gjarnan „Hauk-ey“ af þessum sökum.
Ísland var hluti af Danmörku 1523–1918. Íslenskir fálkar voru eign Danakonungs frá því um 1600 til 1805. Þúsundir fálka voru fluttir út á þessum rétt rúmu tveimur öldum. Útflutningurinn hætti eftir langt hnignunarskeið. Frá 1731–1793 voru fluttir út um 5000 fálkar, 15–211 fuglar á ári. Hvítur Grænlandsvalur var verðmætastur, en jafnframt sjaldgæfastur. Hann barst með hafís frá Grænlandi og í ísalausum árum brugðust komur hans að mestu. Árið 1771 veiddust hvorki meira né minna en 51 hvítfálki, en að öllu jöfnu voru þeir 4–6 á ári.
Árið 1764 ráðstafaði Danakonungur 210 fálkum til aðalsmanna sem hér segir: Frakkakóngur fékk 50, Þýskalandskeisari 30, Portúgalskóngur 60, landgreifinn af Hessen fékk 20, franski sendiherrann fékk tvo, en kóngur hélt þremur og 45 voru drepnir.
Eftir 1805 var útflutningurinn aðeins brot af því, sem hann hafði verið. Það var þverrandi áhugi á veiðum með fálkum og í kjölfar frönsku byltingarinnar datt botninn meira og minna úr þeim. Stofninn virtist þola þessa tekju nokkuð vel.
Sögu veiða með fálkum má rekja aftur til Mesópótamíu, 2000 árum fyrir Krist. Valurinn hefur ávalt verið afar hátt skrifaður meðal þeirra sem stunda slíkar veiðar, ásamt veiðum á förufálka. Þó margir aðrir fuglar séu nýttir til veiða, eins og gullörn (þekkt í Mongólíu), vákar, haukar, sem og aðrir fálkar, stóð valnum fátt á sporði hvað varðar hraða, snerpu og tígulleika. Þessi veiðiskapur er ávalt kenndur við fálka, eða falconry á ensku.
Íslendingar hafa aldrei stundað veiðar með tömdum fálkum. Aftur á móti eru ólöglegar veiðar á fálkum enn stundaðar hér á landi. Um fjórðungur allra fálka sem finnast dauðir eru áskotnir! Þó var fálkinn alfriðaður árið 1940.
„Drottningin“ horfir yfir ríki sitt í Mývatnssveit.
Fullorðinn fálki á Stokkseyri að vetrarlagi.
Þjóðarfuglinn
Hin íslenska fálkaorða er heiðursviðurkenning veitt einstaklingum, íslenskum og erlendum. Nýjum orðuhöfum er oftast veitt viðurkenningin 1. janúar eða 17. júní. Orðan var stofnuð af Kristjáni X þann 3. júlí 1921 til að sæma þá sem hafa eflt hag og heiður Íslands. Forseti Íslands afhendir orðuna en orðuhafar eru valdir af orðunefnd. Stig fálkaorðunnar eru fimm.
Algengt er að teikningar af einkennisdýri lands séu notaðar í skjaldarmerki. Fyrsta skjaldarmerki Íslands var þorskur. Á dögum sjálfstæðisbaráttunnar var farið að huga að nýju skjaldarmerki og með heimastjórninni fékk Ísland nýtt skjaldarmerki þar sem fálkinn var einkennisdýrið. Og byggir það á hinni miklu sögu fálkaútflutnings frá landinu öldum saman.
Með konungsúrskurði 3. október 1903 var ákveðið að skjaldarmerki Íslands mætti vera hvítur íslenskur fálki. Skyldi fálkinn sitja og snúa til vinstri. Ráðuneyti Íslands í Kaupmannahöfn lét teikna merkið eftir þessari lýsingu. Alberti Íslandsmálaráðherra lagði svo tillöguna fyrir Kristján IX Danakonung, sem samþykkti hana 11. desember 1903. Fálkinn var skjaldarmerki Íslands 1904–1918. Það fer því vart á milli mála, hver sé þjóðarfuglinn, þó sumum líki miður notkun stjórnmálaflokks á tákninu.
Fálkinn er alfriðaður og þarf leyfi Umhverfisstofnunnar til að nálgast hreiður hans. Allar myndir sem eru teknar nærri fálkahreiðrum og fylgja með pistlinum, eru teknar með leyfi.
Ungur fálki rífur í sig bráð á Eyrarbakka.
Ungir fálkar að leik í Suður-Þingeyjarsýslu.
Þjóðtrú og sagnir
Margvísleg þjóðtrú fylgir fálkanum. Ef kona borðaði fugl sem fálkinn hafði slegið, fékk barn hennar valbrá. Óðinn og Loki flugu um í valsham. Töframenn fyrri alda notuðu fálkann í galdra sína. Hann var talinn óætur. Alkunn er sagan um að fálkinn sé bróðir rjúpunnar. Þegar hann er að rífa hana í sig, áttar hann sig á því að hann er að eta systur sína, þegar hann kemur að hjarta hennar, þá vælir hann ámátlega.
Kveðskapur
Óhræsið (hluti)
…
Valur er á veiðum,
vargur í fuglahjörð,
veifar vængjum breiðum,
vofir yfir jörð;
otar augum skjótum
yfir hlíð, og lítur
kind, sem köldum fótum
krafsar snjó og bítur.
…
Valur í vígahuga
varpar sér á teig,
eins og fiskifluga
fyrst úr löngum sveig
hnitar hringa marga;
hnýfill er að bíta;
nú er bágt til bjarga,
blessuð rjúpan hvíta!
…
Eftir Jónas Hallgrímsson
Þula
Láttu fljúga valina
Láttu fljúga valina
langt fram á dalina
brattar eru brekkurnar
búa þar í rjúpurnar,
suður um landið sveima þær
að sækja fæðu sína.
Láttu fljúga valina,
valina þína.
Eftir Sigurð J. Jóhannesson (f. 1842) frá Mánaskál.
Valur í vígahug (hluti)
Valurinn á veiðar fór,
vígalegur fugl og stór,
búinn út með krepptar klær,
kænn er hann að nota þær.
…
Valurinn í vígahug
veiðisólginn lægði flug,
hvessti sjónir, kreppti kló,
knálegt högg til spörva sló.
…
Eftir Erlu.
Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson.
by Snæbjörn Guðmundson | 3.11.2018 | Fugl mánaðarins
Músarrindill (Troglodytes troglodytes)
Músarrindill syngur hástöfum í gróðurhúsi í útjaðri Reykjavíkur.
Músarrindill er af ættbálki spörfugla, langstærsta ættbálki fugla, en honum tilheyra um 60% af tæplega 10.000 fuglategundum jarðar. Hér á landi eru þó ekki nema 12-13 spörfuglategundir sem verpa að staðaldri af um 80 reglulegum varpfuglum. Einangrun landsins, skógleysi og vætusöm veðrátta eru taldar helstu ástæður fyrir þessum rýra hlut spörfugla í íslenskri fuglafánu.
Útlit og atferli
Músarrindill er einn af einkennisfuglum birkiskóganna. Hann er auðþekktur á smæð, hnöttóttu vaxtarlagi, uppsperrtu stéli og þróttmiklum söng sem heyrist allt árið. Hann er rauðbrúnn að ofan en mógrár að neðan með dökkar rákir á vængjum, síðum og undirgumpi og hvíta díla á aðfelldum væng. Hann hefur ljósa brúnarák. Goggur er brúnn, grannur og stuttur, fætur brúnbleikir, augu brún.
Músarrindill flýgur hratt og beint með höfuðið teygt fram og heyrist þytur þegar hann blakar vængjunum ótt og títt. Hann flýgur sjaldan og ekki langt í einu. Þegar hann situr, sveiflar hann uppsperrtu stélinu stöðugt til og frá. Hann er síkvikur en felugjarn og leitar sér ætis, mest skordýra, í þéttum gróðri og grónum urðum. Er venjulega einfari eða í litlum hópum.
Í söng endurtekur hann sífellt fáeina langa og háa tóna og endar í hvellu dillandi hljóði.
Lífshættir
Músarrindillinn lifir á skordýrum, mest bjöllum, lirfum, tvívængjum og fetum og köngulóm, sem hann tínir í lágu þykkni, undir runnum og kjarri, í skurðum og lækjum og á öðrum rökum, dimmum stöðum. Á vetrum er hann oft í fjörum, þar sem þangflugur og marflær eru aðalfæðan.
Músarrindill verpur dreift í kjarrlendi, skóglendi, grónum hraunum og urðum á láglendi, jafnvel í manngerðum varpkössum í sumarbústaðalöndum. Hreiðrið er kúlulaga og karlfuglinn vefur það úr sinu og rofalýjum undir bökkum, í trjám eða hraunsprungum. Urptin er 6-8 egg og liggur kvenfuglinn á í 16 daga. Ungarnir eru 14-19 daga í hreiðrinu, áður en þeir verða fleygir. Verpur oft tvisvar á sumri. Karlfuglinn tekur ekki þátt í álegunni og getur því haft fleiri en einn kvenfugl í takinu í einu. Á veturna heldur músarrindill sig við opna læki, skurði og í fjörum og stundum í úti- eða gróðurhúsum. Dæmi eru um að fuglar hafi reynt varp um hávetur í upplýstum gróðurhúsum.
Músarrindill við hreiður á Hofi í Öræfum.
Músarrindill ber æti í unga í hreiðri í Grímsnesi.
Músarrindill syngur hástöfum á varpstað í Gunnólfsvík í Finnafirði.
Útbreiðsla og stofnstærð
Íslenski músarrindillinn er staðfugl. Hann er sérstök einlend undirtegund (Troglodytes troglodytes islandicus), stærri og dekkri en frændur hans í Evrópu. Fleiri íslenskar undirtegundir hafa verið skilgreindar, en sennilega kemst músarrindillinn næst því að verða fyrsta einlenda tegundin hér á landi. Varpheimkynni hans eru annars á breiðu belti á norðurhveli jarðar.
Þjóðtrú og sagnir
Músarrindillinn er mikill þjóðsagnafugl. Sagan um keppni fuglanna, hver gæti flogið hæst, hefur bæði verið heimfærð uppá glókoll og músarrindil. Þessi rúmlega 2000 ára gamla saga, um hver ætti að verða konungur fuglanna, snýst um það að sá átti að hreppa titilinn sem hæst gæti flogið. Örninn þótti líklegastur, en músarrindill faldi sig undir stélfjöðrum hans og þegar örninn var orðinn þreyttur og komst ekki hærra, þá skaust rindillinn uppfyrir örninn og gerði tilkall til titilsins. Fyrir þetta uppátæki fékk hann bágt fyrir og þurfti að fara leynt æ síðan.
Músarrindillinn er með stutta og breiða vængi, eins og þessi í Nesjum, A-Skaftafellssýslu.
Í hreiðri músarindils ku vera galdrasteinn í ýmsum litum. Beri menn hann á sér verða þeir ósýnilegir. Taki maður hjarta úr músarrindli, þurrkar það og bindur í klæði og ber í hendi sér, má vita hugsanir annarra. Þvoi maður sér úr volgu blóði músarrindils batnar nætursjónin til muna. Þegar músabróðir kemur til bæja og smýgur inn í hús, veit það á harðviðri.
Vegna laumulegs háttalags og tregðu til að fljúga hefur músarrindillinn verið talinn skyldur músum og fékk af því nafnið músabróðir. Líkt og mýs þá áttu músarrindlar að vera sólgnir í hangikjöt og óðu jafnvel reyk í skorsteinum til að komast í girnileg sauðalæri. Með krossmarki á skorsteinum mátti þó stöðva þá, enda töldu sumir hann óheillafugl.
Músarrindillinn skipaði lengi þann sess, að vera minnsti fugl landsins. Nú hefur glókollurinn velt honum úr sessi, hann er meira en helmingi minni en músarrindill, 6 g á móti 15 g.
Músarrindill í birkiskógi á Þingvöllum að haustlagi.
Kveðskapur
Músarrindill
Þegar aðrir fara og flýja,
finna veröld bjarta og hlýja,
kyrr í sínum heimahögum
harður músarrindill býr.
Hann er öllum öðrum smærri,
eltir þó ei hina stærri,
Undan myrkri og ísalögum
aldrei hann úr dalnum flýr.
Hinir fara og heiminn kanna,
hylla dýrðir stórveldanna,
fyrir páfa og soldán syngja
sólarljóð frá heimskautsbaug,
öðlast frægð af flugi og ljóðum,
frama sig með heldri þjóðum,
lifa vel og efla og yngja
anda sinn í tímans laug.
Víst er gott þar syðra að sitja,
sönglist háa kórar flytja,
þar má njóta náms hjá snjöllum
næturgölum suðurheims.
Is og fannir þar ei þreyta,
þar er sífelld hitaveita.
Ljóma þar i litum öllum
leikhústjöld hins viða geims.
Rindill situr heima hægur,
hirðir ekki að verða frægur.
Hræðum þeim, sem eflir eru,
yrkir hann sin kotungsljóð.
Sé þar litla list að heyra,
láta þau samt vel i eyra.
Ríkust er í raun og veru
röddin hans á bernskuslóð.
Aðrir bera fötin fegri,
frakkastélin merkilegri.
Hann er gráum kufli klæddur,
kvartar ekki um rýran skammt.
Þótt við hret og hörku byggi,
hann er alla stund sá tryggi.
Illa búinn, illa fæddur
unir hann i dalnum samt.
Suður flugu sumargestir,
svo sem lóur, erlur, þrestir.
Þeirra vegna að vetrarlagi
væri byggðin auð og tóm.
Músarrindill ver og varðar
vonir sinnar fósturjarðar,
leggur yfir lund og bæi
lífstrú sína og gleðihljóm.
Eftir Guðmund Inga Kristjánsson (1907-2002).
Músarrindill á fjörusteinum á Akranesi.
Músarrindill
Þú ert engum öðrum háður,
oft og lengi varstu smáður,
samt er enginn eins og þú.
Hríðarbyl og harðan vetur
hefur enginn staðist betur.
Undir steini áttu bú.
Litli fugl með stutta stélið,
stóðstu af þér vetrarélið
inn til dala, út við sjó.
Flúðir aldrei Íslands strendur
út á grænni vonarlendur,
andans kraftur aldrei dó.
Enda veiztu innst í hjarta,
aftur sérðu daga bjarta
skrýða grundir grænum lit.
Vorsins hlýju vindar kalla,
vekja músarrindla alla,
þeirra bíður starf og strit.
Sumir hljótt í holu smjúga,
hátt um loftin aðrir fljúga
enda meira á þeim ber.
Marglitar á mörgum fjaðrir,
mórauðir á litinn aðrir
og heldur lægra hreykja sér.
Mega flestir þrautir þola,
þýðir ekki neitt að vola,
aftur vorar, vinurinn.
Vorrar þjóðar vonarkyndill
vertu – litli músarrindill,
frjálsi, kviki fuglinn minn.
Eftir Guðbjart Össurarson (1954).
Myndir og texti eftir Jóhann Óla Hilmarsson.
